H προστασία του ορθού λόγου

Οι λάτρεις της αλήθειας πάντα προσπάθησαν να την εξυπηρετήσουν και να την προστατεύσουν. Ταυτόχρονα καταπολεμώντας το ψέμα, το λάθος και το μη έγκυρο. Πολλές διαμάχες βασίζονται σε αυτό το δίπολο. Π.χ., με καλές προθέσεις ορισμένοι θέλησαν να μας υπενθυμίσουν ότι ο Καραγάτσης δεν είχε κανονικές απόψεις για τις γυναίκες και ότι δεν είχε συμπεριφερθεί politically correct όπως λέμε στη συγκυρία  του Woke.

Η λογοτεχνική κριτική συχνά επιλέγει αυτόν τον δρόμο της μομφής. Αλλά είναι και στη φύση του ανθρώπου να καταφέρεται κατά του λάθους και να υποστηρίζει το σωστό. Είναι άσκοπο να θέλουμε να αλλάξουμε τη «φύση των πραγμάτων». Η κριτική του λάθους δεν είναι μόνο ένα δικαίωμα αλλά και ένα χαρακτηριστικό της σκέψης. Είμαστε κατά του λάθους όχι μόνο από συνείδηση αλλά και από τη φύση μας.

Το πρόβλημα όμως είναι ότι το σωστό και το λάθος είναι σχετικές έννοιες. Π.χ., οι χριστιανοί εξαφάνισαν τον αρχαίο πολιτισμό σπάζοντας αγάλματα και καίγοντας βιβλιοθήκες. Επειδή ήξεραν τι είναι το σωστό δεν ήθελαν η ειδωλολατρία και το ψέμα να δηλητηριάζουν την κοινωνία. Και ο προφήτης Μωάμεθ κατάστρεψε τα παγανιστικά ιερά αγάλματα και είδωλα μερικούς αιώνες μετά. Οι εικονομάχοι και οι εικονολάτρες για την αλήθεια μάλωναν. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία έκαψε πολλούς στο όνομα την αλήθειας. Κάποτε απαγορεύτηκε ο Δαρβίνος στην Αμερική, ο Ντοστογέφσκι στην εποχή του Στάλιν και ο Μαρξ στην εποχή του Χίτλερ. Η Ορθόδοξη (ορθή) Εκκλησία δεν ανέχθηκε τον Βολταίρο. Oλα αυτά στο όνομα της αλήθειας και του σωστού.

Με αυτό το πνεύμα και στο όνομα την καταπολέμησης του λάθους και της οπισθοδρόμησης τώρα κάποιοι θέλουν να μας προστατεύσουν από κείμενα που εμπεριέχουν το κακό. Π.χ. ο Σαίξπηρ προσβάλλει τους Εβραίους, ο Σαλμάν Ρούσντι τον Προφήτη, ο Μαρκ Τουέιν τους Αφροαμερικανούς και ο Καραγάτσης τις γυναίκες.

Με άλλα λόγια οι προσπάθειες να περιοριστούν οι λανθασμένες ιδέες είναι μια πανανθρώπινη πρακτική. Οι καταπιεστικές αυτές πρακτικές δεν φαίνονται – δεν συνειδητοποιούνται – όταν μια μεγάλη μερίδα της κοινωνίας συναινεί στην επιλογή της μομφής ή της απαγόρευσης. Π.χ., οι διώξεις σχετικά με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό ακόμα και σήμερα δεν εκλαμβάνονται ως καταπίεση και δεν συσχετίζονται με το κάψιμο βιβλίων της εποχής του Χίτλερ.

Και έτσι ζούμε τα οξύμωρα: η γκιλοτίνα λειτούργησε για την ελευθερία, τα γκουλάγκ για την ισότητα, η Μακρόνησος για τη δημοκρατία, το ISIS για την ανεξαρτησία, κ.ά. Για ορισμένους αυτά είναι ορθά ιερά ιδεώδη. Στις μέρες μας κινήματα που βασίζονται σε διεκδικήσεις δικαιωμάτων και που συνοδεύονται με μομφές, περιορισμούς, καταδίκες και απαγορεύσεις είναι η συνηθισμένη πρακτική της  επιβολής της άποψης του ενός κατά του άλλου. Συνήθως του ισχυρότερου κατά του αδύναμου. Ο λόγος που επίσημα δηλώνεται μπορεί να είναι ακόμα και η «δικαιοσύνη» ή ο «σεβασμός», αλλά ο μηχανισμός και το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: η καταπολέμηση και η παρεμπόδιση του μη αρεστού.

Τελικά τι θα πούμε για τον Καραγάτση; Ηταν μισογύνης και οπισθοδρομικός και πρέπει να καταπολεμηθεί και αν χρειαστεί να περιοριστεί η επιρροή του; Η νέα γενιά να βλέπει ή να μη βλέπει τον Σάιλοκ, τον τσιγκούνη Εβραίο, να διαβάζει για τον «νέγρο» του Μαρκ Τουέιν, για την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, για τις βιαιότητες που έκαναν οι παππούδες μας, και άλλα τόσα που μας ενοχλούν; Και ποιος θα αποφασίζει σε κάθε περίπτωση;

Αν θελήσουμε να «βελτιώσουμε» τα παλιά κείμενα που δεν ακολουθούν τον σημερινό «δικό μας σωστό δρόμο» θα πρέπει να επέμβουμε σχεδόν σε όλα τα κείμενα. Από τον Ομηρο και τη Βίβλο μέχρι τον Μολιέρο και τον Ρίτσο. Οι εποχές αυτών των ανθρώπων έχουν περάσει μαζί με τις αντιλήψεις και τη γλώσσα της εποχής τους. Υπάρχει τρόπος συμβιβασμού της «ελευθερίας έκφρασης» και της «προστασίας του ορθού λόγου»;  Τουλάχιστον μέχρι σήμερα αυτό δεν το είδαμε να επιτυγχάνεται. Τελικά ο καθείς θα πρέπει να κάνει την επιλογή του: ο καθείς με το σωστό  και το ορθό του, και πεπεισμένος ότι ο άλλος σφάλλει. Μάλλον έτσι θα πορευτούμε. Η κοινωνική συναίνεση στα θέματα της αισθητικής, της ηθικής, της ιδεολογίας, του πιστεύω και του «ορθού» είναι μια άλλη αυταπάτη, μια μάταιη ουτοπική προσμονή.