Project Syndicate: Η νέα παγκόσμια αταξία

Καινούργια πραγματικότητα

^«Η νύχτα θα είναι μακρά και σκοτεινή, αλλά τελικά η μέρα θα ξημερώσει»: με αυτήν την άκρως διπλωματική φράση κλείναμε, σε αυτήν ακριβώς τη θέση, το περυσινό εισαγωγικό σημείωμα στο αφιέρωμα του Project Syndicate για τις προκλήσεις του 2025. Ενα είναι σίγουρο: η νύχτα θα κρατήσει για πολύ ακόμη. Κανένα από τα προβλήματα στα οποία αναφερθήκαμε πέρυσι δεν έχει λυθεί, αντιθέτως τα περισσότερα έχουν επιδεινωθεί. Ο πρόεδρος Τραμπ έχει κλιμακώσει τις επιθέσεις εναντίον οποιουδήποτε δεν εκφράζει ανοιχτά τον θαυμασμό του προς το πρόσωπό του, με τελευταίο παράδειγμα τον σοκαριστικό του ισχυρισμό ότι ο σκηνοθέτης Ρομπ Ράινερ έχασε τη ζωή του, μαζί με τη σύζυγό του, εξαιτίας της οργής που προκάλεσε η παρανοϊκή του εμμονή με τον ίδιο τον αμερικανό πρόεδρο. «Εχετε συναντήσει ποτέ στη ζωή σας», ρωτάει τους αναγνώστες ο διευθυντής του New Yorker Ντέιβιντ Ρέμνικ, «έναν χαρακτήρα τόσο άθλιο όσο ο Ντόναλντ Τραμπ;»

Ξανά, «ποτέ ξανά»

Μερικές φορές με ρωτούν τι είναι αυτό που με κρατά ξάγρυπνο τη νύχτα. Η απάντηση είναι σχετικά απλή. Είναι ο φόβος ότι η μεταπολεμική διεθνής τάξη – διαμορφωμένη από τις μνήμες του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και το τραύμα του Ολοκαυτώματος, και οικοδομημένη πάνω στα θεμέλια του πολιτικού συμβιβασμού, του σεβασμού της κυριαρχίας των άλλων χωρών, των ελεύθερων αγορών, των ατομικών ελευθεριών και της προστασίας των μειονοτήτων – μπορεί να καταρρεύσει.

Ο Τραμπ και το τέλος της αμερικανικής ηγεμονίας

Εχει γίνει σχεδόν πια ρουτίνα να τελειώνει κάθε χρόνος με μια συζήτηση για την «πολυκρίση» και να αναγνωρίζεται η δυσκολία πρόβλεψης ενός μέλλοντος που φαίνεται να εγκυμονεί κινδύνους όπως νέους πολέμους, πανδημίες, οικονομικές κρίσεις και καταστροφές από την κλιματική αλλαγή. Ωστόσο, το 2025 πρόσθεσε ένα μοναδικά τοξικό συστατικό σε αυτό το μείγμα: την επιστροφή στον Λευκό Οίκο του Ντόναλντ Τραμπ, του οποίου οι ασταθείς, παράνομες πολιτικές έχουν ήδη ανατρέψει τη μεταπολεμική εποχή της παγκοσμιοποίησης. Αντιμέτωποι με τόσο χάος και αβεβαιότητα, μπορούμε να πούμε κάτι με σιγουριά για το πού οδεύουν οι οικονομίες των ΗΠΑ και της παγκόσμιας οικονομίας;

Μια κομβική δίοδος, ένα ηθικό καθήκον

Κάθε Δεκέμβριο, τα τελευταία χρόνια, σκέφτομαι την εποχή που ο Τζέρεμι Κόρμπιν, τότε ηγέτης των αντιπολιτευόμενων Εργατικών στη δεύτερη πατρίδα μου, το Ηνωμένο Βασίλειο, απηύθυνε ένα πρωτοχρονιάτικο μήνυμα που μου ακούστηκε οικείο. «Η φετινή χρονιά θα είναι πιο δύσκολη από την περσινή», είπε. Παρέθεσε τον Ενβέρ Χότζα, τον διαβόητο κομμουνιστή ηγέτη της χώρας καταγωγής μου, της Αλβανίας, ο οποίος προσέθετε: «Από την άλλη, θα είναι πιο εύκολη από την επόμενη».

Το Ισραήλ χωρίς φραγμούς

Από τότε που η Χαμάς επιτέθηκε στο Ισραήλ, στις 7 Οκτωβρίου του 2023, η Μέση Ανατολή αντιμετωπίζει την πιο σοβαρή και επικίνδυνη κρίση των τελευταίων δεκαετιών. Η αποτρόπαια ενέργεια της Χαμάς απέδειξε ότι η οργάνωση εξακολουθούσε να αποτελεί σοβαρή απειλή για την ασφάλεια του Ισραήλ, ενώ η αντίδραση της ισραηλινής κυβέρνησης πυροδότησε σειρά συγκρούσεων που έχουν συγκλονίσει την περιοχή.

Δώστε πίσω στην Ουκρανία το μέλλον της

Εδώ και περισσότερο από μια δεκαετία, μεγάλο μέρος της Δύσης αναρωτιέται πώς να διαχειριστεί την αναπόφευκτη υποταγή της Ουκρανίας στη Ρωσία. Ναι, έχουμε δηλώσει ότι στηρίζουμε την Ουκρανία. Ναι, έχουμε δηλώσει ότι θα στηρίζουμε την Ουκρανία για όσο καιρό χρειαστεί. Κι εν τούτοις πάντα αποτυχαίνουμε να προσφέρουμε στην Ουκρανία τη στήριξη που χρειάζεται ώστε να νικήσει. Εχουμε μάλιστα αποθαρρύνει επανειλημμένα την Ουκρανία από το να χρησιμοποιήσει τους ίδιους της τους πόρους όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικά για να υπερασπιστεί τον εαυτό της.

Μια νέα εποχή διάδοσης των πυρηνικών όπλων;

Η απειλή των πυρηνικών όπλων δεν περιορίζεται πλέον ούτε καν υποτυπωδώς από αμοιβαία συμφωνημένους κανόνες και αποδεκτούς κανόνες συμπεριφοράς. Αντιθέτως, επιστρέφει εκδικητικά, σπρώχνοντάς μας όλους στο χείλος της αβύσσου.

Καταργώντας το κράτος δικαίου και τη δημοκρατία στις ΗΠΑ

Το πρώτο έτος της δεύτερης θητείας του προέδρου των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ έχει επιφέρει βαρύ πλήγμα στο κράτος δικαίου. Η δεύτερη κυβέρνησή του αρνείται να δεσμευτεί από τους νόμους που ψηφίζει το Κογκρέσο. Το ρητορικό θεμέλιο είναι ο ισχυρισμός του Τραμπ ότι έχει λαϊκή «εντολή» με την (οριακή) εκλογική νίκη του τον Νοέμβριο του 2024. Παρότι στο πλαίσιο του συνταγματικού συστήματος των ΗΠΑ οι πρόεδροι ασκούν εξουσία εντός των ορίων που θέτουν οι νόμοι της χώρας, η κυβέρνηση είναι αποφασισμένη να διαλύσει και τους δύο πυλώνες του κράτους δικαίου – την προβλεψιμότητα που υποτίθεται ότι διασφαλίζει το γραπτό, θεσπισμένο δίκαιο και την αρχή ότι οι αξιωματούχοι δεσμεύονται από αυτό το σύνολο κανόνων όσο και οι απλοί πολίτες.

Ποιος θα δοκιμάσει τα «παπούτσια» των ΗΠΑ;

Οι επιπτώσεις της εξωτερικής πολιτικής του προέδρου των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ βρίσκονται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος. Αν και ο ρόλος της Αμερικής ως θεματοφύλακα της διεθνούς τάξης που βασίζεται σε κανόνες δεν υπήρξε ποτέ τόσο απλός όσο πιστεύουν οι υποστηρικτές του, τουλάχιστον αντιπροσώπευε ένα ιδανικό βάσει του οποίου μπορούσαν να διαμορφώνονται προσδοκίες και να αξιολογούνται οι επιτυχίες και οι αποτυχίες της παγκόσμιας διακυβέρνησης. Ομως, από την επιστροφή του Τραμπ, αυτό – όπως και τόσα άλλα – έχει παραμεριστεί, προσδίδοντας νέα αίσθηση κατεπείγοντος σε ερωτήματα που σιγόβραζαν εδώ και καιρό.

Η Ουάσιγκτον εξυπηρετούσε πάντα ιδία συμφέροντα

Σε γενικές γραμμές συμφωνώ ότι άλλοι μπορούν και θα πάρουν τη θέση των ΗΠΑ στην παγκόσμια ηγεσία. Αν και η ηγεσία των ΗΠΑ στην οργάνωση της μεταπολεμικής τάξης υπήρξε σημαντική, έχει επίσης υπερτονιστεί από ευνοϊκά διακείμενους δυτικούς αναλυτές, ενώ η συνεισφορά της Ευρωπαϊκής Ενωσης, της Αυστραλίας, του Καναδά και χωρών του Παγκόσμιου Νότου, όπως η Ινδία, αξίζουν μεγαλύτερη προσοχή. Στην πραγματικότητα, η αμερικανική ηγεσία ήταν πάντα επιλεκτική και εξυπηρετούσε ιδία συμφέροντα, ενώ είχε ήδη αρχίσει να φθίνει πριν από την πρώτη προεδρία Τραμπ.

Οι παίκτες και το στοίχημα της Αφρικής

Η Αφρική υπήρξε ιστορικά πεδίο στρατηγικού ανταγωνισμού μεταξύ παγκόσμιων δυνάμεων, πολλές από τις οποίες εκμεταλλεύονται την υποχώρηση της Αμερικής από τη διεθνή ηγεσία. Μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, οι ΗΠΑ δημιούργησαν τη Διοίκηση Αφρικής για την παρακολούθηση εξτρεμιστικών ομάδων, εγκαθιδρύοντας στρατιωτική παρουσία σε καμιά δεκαριά αφρικανικές χώρες. Πιο πρόσφατα, επιχείρησαν να αναχαιτίσουν τις προσπάθειες της Κίνας να ελέγξει την προμήθεια κρίσιμων ορυκτών και μετάλλων της Αφρικής – βασικών συστατικών των τεχνολογιών του μέλλοντος.

«Κλιματική απάτη» και ορυκτά καύσιμα

Αφού δεν έστειλαν κανέναν εκπρόσωπο στη φετινή Διάσκεψη του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή (COP30) στη Βραζιλία, οι ΗΠΑ θα αποχωρήσουν πλήρως από τη Συμφωνία του Παρισιού για το κλίμα τον Ιανουάριο. Ευτυχώς, η επιτυχία των παγκόσμιων διαπραγματεύσεων για το κλίμα είναι πιθανότερη χωρίς τις ΗΠΑ παρά με αυτές. Μακριά από το να επιδείξει οποιαδήποτε ηγεσία στο ζήτημα, η Αμερική προσπαθεί να εξαναγκάσει άλλες χώρες να εγκαταλείψουν την «κλιματική απάτη» και να διπλασιάσουν τη χρήση ορυκτών καυσίμων.

Τα διδάγματα των ΗΠΑ στους Κινέζους

Διαφωνώ με την άποψη ότι άλλοι μπορούν και θα πάρουν τη θέση των ΗΠΑ στην παγκόσμια ηγεσία καθώς οι τελευταίες αποσύρονται από αυτήν. Ας εξετάσουμε την Κίνα, τη δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου και κορυφαία βιομηχανική υπερδύναμη. Σαφώς σκοπεύει να επωφεληθεί από την εσωστρεφή στάση της Αμερικής, αλλά προτεραιότητά της είναι η οικοδόμηση εγχώριας οικονομικής ανθεκτικότητας.

Η πολυμέρεια δεν έχει πεθάνει ακόμα

Με τις συγκρούσεις να μαίνονται σε περίπου 50 χώρες, τους δασμολογικούς πολέμους να γίνονται ο νέος (μη φυσιολογικός) κανόνας και την παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη να πέφτει στον πιο αργό ρυθμό των τελευταίων γενεών, φαίνεται ότι υπάρχουν λίγα πράγματα για να χαρούμε καθώς μπαίνουμε στο 2026. Το μόνο βέβαιο είναι ότι ζούμε με αυξανόμενη αβεβαιότητα. Η μόνη ρεαλιστική πρόβλεψη μπορεί να είναι η συνεχιζόμενη απρόβλεπτη κατάσταση.

Η απειλή των πυρηνικών όπλων στα χρόνια της ΑΙ

Τον Νοέμβριο του 2024 οι πρόεδροι των ΗΠΑ και της Κίνας, Τζο Μπάιντεν και Σι Τζινπίνγκ, έκαναν την πρώτη τους ουσιαστική κοινή δήλωση αναφορικά με τους κινδύνους που αντιπροσωπεύει η ΑΙ για την εθνική ασφάλεια. Σημείωσαν, ειδικότερα, ότι Ηνωμένες Πολιτείες και Κίνα πιστεύουν στην «ανάγκη να διατηρηθεί ο ανθρώπινος έλεγχος στην απόφαση για χρήση πυρηνικών όπλων».

Τζογάροντας με το μέλλον του δολαρίου

Παρά τις κάποιες διακυμάνσεις, το δολάριο αποτελεί το αδιαμφισβήτητο παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτό επέτρεψε στην κυβέρνηση των ΗΠΑ να δανείζεται με χαμηλότερα επιτόκια από ό,τι θα ήταν δυνατό εάν οι κεντρικές τράπεζες και οι ιδιώτες επενδυτές δεν θεωρούσαν τα αμερικανικά ομόλογα ως το κατεξοχήν «ασφαλές περιουσιακό στοιχείο».

Η νέα γέννηση της δημοκρατίας στη Λατινική Αμερική

Το να φανταστεί κανείς το σύνολο των χωρών της Λατινικής Αμερικής να κυβερνώνται στο πλαίσιο μιας δημοκρατικής τάξης, στην οποία θα γίνονται σεβαστές η ελευθερία και η ανεξαρτησία, μοιάζει να είναι ουτοπικό. Δεν θα έπρεπε. Εξάλλου, οι Λατινοαμερικανοί εγκαθίδρυσαν ακριβώς ένα τέτοιο πλαίσιο πριν από 200 χρόνια, αφού κέρδισαν την ανεξαρτησία τους από την Ισπανία και την Πορτογαλία.

Kρυπτονομίσματα: Ευκαιρία ή απειλή;

Η γοητεία των κρυπτονομισμάτων δεν δείχνει σημάδια εξασθένησης. Με την ψήφιση του νόμου για τα επονομαζόμενα σταθερά κρυπτονομίσματα (stablecoins) – του Guiding and Establishing National Innovation for US Stablecoins (GENIUS) – τον Ιούλιο του 2025, οι νομοθέτες των ΗΠΑ έδειξαν ότι τα κρυπτονομίσματα ήρθαν για να μείνουν. Αλλά ένα άβολο ζήτημα παραμένει άλυτο: είναι τα κρυπτονομίσματα μια γνήσια καινοτομία ικανή να υπηρετήσει το κοινό καλό ή μια κερδοσκοπική απειλή για την οικονομική και κοινωνική σταθερότητα;

Θα επιτραπεί στην Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ να κάνει τη δουλειά της;

Καθώς οι υποψήφιοι διεκδικούν την προεδρία της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ, θα πρέπει να ακολουθήσουν τη συμβουλή του θρύλου του χόκεϊ Γουέιν Γκρέτσκι να «κάνουν πατινάζ προς το σημείο που πηγαίνει το πουκ (σ.σ.: ο δίσκος με τον οποίο παίζεται το χόκεϊ), όχι προς το σημείο που (αυτό) βρισκόταν». Με πολλά οικονομικά πουκ να είναι στο παιχνίδι – από τον άκαμπτο πληθωρισμό, τα αυξανόμενα ελλείμματα και μια άνθηση των επενδύσεων στην Τεχνητή Νοημοσύνη έως την πιθανή οικονομική ευθραυστότητα και τις ανησυχίες για την παγκόσμια πρωτοκαθεδρία του δολαρίου – ένα μεγάλο ερώτημα για την παγκόσμια οικονομία είναι εάν θα επιτραπεί στη Fed να κάνει αυτό που χρειάζεται.

Οικοδομώντας μαζί την ειρήνη

«Είμαστε δεμένοι ο ένας με τον άλλον με μια κοινή μοίρα. Αν χαθούμε, θα χαθούμε μαζί. Αν φτάσουμε στα ύψη, δεν θα το καταφέρουμε μέσω της σύγκρουσης, αλλά μέσω μιας κοινής προσπάθειας».