Απέναντι στον όχλο

Σχεδόν όλα όσα απειλούν την έννοια της δημοκρατίας, τον πολιτισμό και την αξιοπρέπεια του ανθρώπου έχουν, με κάποιον τρόπο, να κάνουν με τον όχλο. Τις συμπεριφορές, την ψυχολογία, τις αντιδράσεις και τους αυτοματισμούς του. Δεν υπάρχει ολοκληρωτικό καθεστώς που να μην καλλιέργησε τη συγκρότηση «ομάδων πολιτών» που λειτουργούν ως όχλος, να μην τις χρησιμοποίησε, να μην επιστράτευσε προς όφελός του τα αντανακλαστικά τους. Ο όχλος εύκολα χειραγωγείται – είναι, ας πούμε, βασική «εργοστασιακή του ρύθμιση» – και δύσκολα αντιμετωπίζεται. Ο δικτάτορας Μουσολίνι τού έβαλε τη σφραγίδα όταν είπε: «Διαπίστωσα ότι είναι πιο εύκολο να πείσω ένα πλήθος παρά ένα μεμονωμένο άτομο».

Το πώς λειτουργεί ο όχλος το είδαμε το Σάββατο το βράδυ στη Θεσσαλονίκη. Τα πέντε άτομα που έγιναν δέκα, τα δέκα είκοσι, τα είκοσι πενήντα, τα πενήντα εκατό, τα εκατό διακόσια. Για να λιντσάρουν δύο νέους που έκαναν το αυτονόητο, αυτό που, με κάποιον τρόπο, κάνουμε όλοι. «Ντύθηκαν» αυτό που είναι, φόρεσαν την ταυτότητά τους. Οι σκηνές έτσι όπως τις βλέπουμε θολές στις οθόνες – και όπως τις αναπαράγουμε εφιαλτικά ξεκάθαρες στο μυαλό μας – μας πηγαίνουν πίσω, στις πιο σκοτεινές περιοχές της ιστορίας μας. Λέξη αρχαιοελληνική, ετυμολογικά συγγενής με το «ενοχλώ», αναφέρεται από τον Ξενοφώντα ως «πας όχλος φοβερός». Οι τραγικοί συγγραφείς της αρχαιότητας είχαν τη σοφία, την ηθική και την αισθητική να μην παρουσιάζουν σκηνές με «όχλο μαινόμενο» στις τραγωδίες τους. Ακόμη και στον «Αγαμέμνονα» του Αισχύλου, όταν οι γέροντες του Χορού κινούνται, κραδαίνοντας απειλητικά τις βακτηρίες τους, εναντίον του δολοφόνου Αίγισθου, το λιντσάρισμα αποσοβείται με την επέμβαση της Κλυταιμνήστρας.

Από ‘κεί και πέρα, ο όχλος λιντσάρισε και διαμέλισε τη φιλόσοφο Υπατία, ο όχλος φώναζε να δοθεί χάρη στον Βαραββά, ο όχλος, το 1922, πετσόκοψε τον μητροπολίτη Χρυσόστομο Σμύρνης και περιέφερε στους δρόμους το κατακρεουργημένο ημίγυμνο σώμα του, ο όχλος εφόρμησε στις εβραϊκές συνοικίες τη Νύχτα των Κρυστάλλων. Ακραία παραδείγματα σε σχέση με το περιστατικό στη Θεσσαλονίκη; Καθόλου. Ο όχλος είναι ανεξέλεγκτος λόγω… βλακείας και ανορθολογισμού, καταλαβαίνει μόνο προπαγάνδα και συνθήματα, δεν έχει αυτοέλεγχο, δρα από παρόρμηση, πρόκειται για μια εξίσωση προς τα κάτω που κρύβει την ατομική ευθύνη πίσω από την ανευθυνότητα που παράγει η ανωνυμία του πλήθους.

Θέλω να ελπίζω ότι η απόπειρα λιντσαρίσματος των δύο νέων στη Θεσσαλονίκη θα είναι το σημείο μηδέν, θα λειτουργήσει έτσι ώστε να μην ξαναδούμε τέτοιες σκηνές. Θεωρώ όμως ότι είμαι πολύ αισιόδοξη. Αυτή η νοοτροπία του όχλου και του λιντσαρίσματος καλλιεργείται ύπουλα και υποχθόνια χρόνια τώρα. Λιντσάρισμα δεν είναι η κουλτούρα της ακύρωσης; Κάθε τόσο κάποιος όχλος κινητοποιείται στο Διαδίκτυο, κάποιο λιντσάρισμα γίνεται στα σόσιαλ μίντια, λιντσάρισμα που «δολοφονεί», αφού έχουμε δει νέα κυρίως άτομα να οδηγούνται στην αυτοκτονία εξαιτίας αυτού. Μια παρέα με την ψυχολογία του όχλου σκότωσε τον Αλκη Καμπανό – δεν έχει σημασία που ήταν λίγα άτομα. Ενας όχλος ήταν οι διαδηλωτές που φώναζαν κάτω από τη Μαρφίν «κάψτε τους», λιντσάρισμα κανονικό. Αλλά και ο «λαός» που είχε, πριν από δύο χρόνια, συγκεντρωθεί έξω από το σπίτι της Πισπιρίγκου ζητώντας, πριν καν προφυλακιστεί, θανατική ποινή, ως όχλος λειτουργούσε.

Οργισμένα τίποτα

Ο όχλος είναι, στην πραγματικότητα, η «κυβέρνηση» της αμεσοδημοκρατίας. Εξάλλου αυτό που τον κινεί δεν λέγεται ιδεολογία. Νοοτροπία το λένε. Που μπατάρει όπου να ‘ναι, όπου βρει. Αφορμή αναζητά, δεν τον ενδιαφέρουν οι αιτίες. Δεν μπορεί να αναγνωρίσει το πρόβλημα, θέλει μόνο να επιβάλει λύση. Λειτουργεί, σύμφωνα με τον Μπέρναρντ Ράσελ, όταν ένας συλλογικός φόβος ερεθίζει το αγελαίο ένστικτο και προκαλεί το μένος εναντίον αυτών που δεν θεωρούνται μέλη της αγέλης.

«Οργισμένος γίγαντας» είναι ο ελληνικός τίτλος της ταινίας του Φριτς Λανγκ «Fury» (1936) με τον Σπένσερ Τρέισι, όπου ο ήρωας, αν και έχει κατηγορηθεί άδικα για μια δολοφονία, λιντσάρεται από το πλήθος που πυρπολεί τη φυλακή στην οποία είναι κρατούμενος. Οργισμένος γίγαντας και οργισμένα τίποτα, διότι «τίποτα» γίνεται ο άνθρωπος που προσχωρεί στον όχλο. Και εδώ ακυρώνονται τα μαθηματικά, καθώς το άθροισμα πολλών μηδενικών δεν ισούται με μηδέν αλλά μπορεί να γίνει ένας πολύ επικίνδυνος αριθμός.