Το νόημα είναι μια κυκλοφορία

Πάντα βοηθάει να ξεκινάς από τον ορισμό: τι νόημα έχει η λέξη «νόημα»; Ο 50χρονος βέλγος φιλόσοφος διακρίνει τρία κεφάλαια: την αίσθηση, τη σημασία και τον προσανατολισμό. Τα κεφάλαια αυτά δεν αλληλοσυμπληρώνονται, αλλά συγκρούονται: αυτό που μας λένε οι αισθήσεις μας μπορεί να διαψεύδεται από τις γνώσεις μας, η προβολή που κάνουμε στο μέλλον μπορεί να ανατρέπει την ιδέα που είχαμε για τον εαυτό μας. «Ο ορισμός που προτείνω είναι ότι το νόημα δεν αποτελεί ούτε μια οντότητα ούτε κάτι συγκεκριμένο που βρίσκεται κάπου και περιμένει να το ανακαλύψουμε, αλλά μια κυκλοφορία, ή μάλλον το προϊόν μιας κυκλοφορίας ανάμεσα σε αυτό που νιώθουμε, σε αυτό που αντιλαμβανόμαστε και σε αυτό που γινόμαστε», λέει ο Σαμπό σε συνέντευξή του στη «Libération». «Πρόκειται για έναν δυναμικό ορισμό του νοήματος, που δέχεται ότι το νόημα έχει πολλές μορφές, ποικίλλει ανάλογα με τα άτομα και τις κοινωνίες».

H αναζήτηση του νοήματος της ζωής δεν είναι φυσικά κάτι καινούργιο. Πάντα απασχολούσαν τους ανθρώπους ερωτήσεις όπως «Σε τι χρησιμεύει να ζεις;», «Τι σημαίνει να είσαι χρήσιμος;», «Πώς ορίζεται η επιτυχία στη ζωή;». Οι απαντήσεις όμως έρχονταν έτοιμες από συγκεκριμένους θεσμούς, θρησκευτικούς, συμβολικούς ή πολιτικούς. Αυτό έλαβε τέλος με τον νιτσεϊκό μηδενισμό, που αμφισβήτησε τους θεσμούς, για να ακολουθήσει ο Μάης του ’68, που νομιμοποίησε την ελευθερία να σκέφτεται και να ζει ο καθένας τη ζωή του όπως νομίζει.

Ο βέλγος φιλόσοφος, που διδάσκει στο Ινστιτούτο Δημοσιογραφίας και Επικοινωνίας των Βρυξελλών, αναγνωρίζει ότι το βιβλίο που έγραψε σήμερα δεν είναι το ίδιο με αυτό που θα έγραφε πριν από λίγα χρόνια. Οχι επειδή αναφέρεται στην κυριαρχία των smartphones, στην αγωνία για το περιβάλλον ή στον προβληματισμό για την τεχνητή νοημοσύνη. Αλλά επειδή προσπαθεί να καταλάβει πώς οι καινοτομίες αυτές διαμορφώνουν και τροποποιούν την ιδιαίτερη ταυτότητά μας και τη σχέση μας με τον κόσμο. Σήμερα, για παράδειγμα, πάσχουμε από μια μόνιμη συνύπαρξη στο «εδώ» και στο «εκεί», δηλαδή στην άμεση πραγματικότητα και στην κολοσσιαία μάζα δεδομένων και γνώσεων που κυκλοφορούν στο Διαδίκτυο. Ζούμε επίσης μια διαρκή αντίφαση, καθώς συνειδητοποιούμε ότι πράγματα που μας αρέσουν, όπως η κατανάλωση κρέατος και τα μακρινά ταξίδια, κάνουν κακό στο περιβάλλον. «Αν υπάρχει σήμερα μια τόσο μεγάλη ανάγκη νοήματος», λέει ο Σαμπό, «είναι επειδή στην πράξη κυριαρχεί το αντίθετό του, η αντίφαση, και αυτό γίνεται πιο έντονο όσο ο κόσμος μας γίνεται πιο σύνθετος». Ευτυχώς το νόημα και η αντίφαση δεν τα πάνε και τόσο άσχημα μεταξύ τους. Στην πραγματικότητα είναι αχώριστοι.

Να γιατί διανοητές όπως ο Ζιλ Ντελέζ (που πέθανε το 1995) ή ο Ζακ Ντεριντά (που πέθανε το 2004) δεν μας είναι σήμερα ιδιαίτερα χρήσιμοι: επειδή δεν χρησιμοποίησαν ποτέ ένα κινητό τηλέφωνο, δεν παρήγγειλαν ποτέ ταξί με Uber, δεν «συνομίλησαν» ποτέ με το ChatGPT. «Τα συμπεράσματά τους είναι οι πρόλογοί μας», γράφει ο Σαμπό.

Τι πρέπει να κάνουμε λοιπόν για να βρούμε ένα νόημα στη ζωή μας; Ενας ψυχολογικός σύμβουλος θα έλεγε να αναρωτηθούμε «Σε τι είμαι καλός;» ή «Τι με κάνει χαρούμενο;». Ο Σαμπό μάς συνιστά απλώς να ζούμε. Οχι όμως με οποιονδήποτε τρόπο. Να ζούμε έχοντας στο μυαλό μας την «ποιότητα του κόσμου». Να προσπαθούμε δηλαδή τα πράγματα γύρω μας να πηγαίνουν λίγο λιγότερο άσχημα. Ας πάρουμε το παράδειγμα του αεροπλάνου. Πρόκειται για ένα αντικείμενο που χρησιμεύει για τη μετακίνηση από το σημείο Α στο σημείο Β. Η «αγοραία» αντίληψη θέλει από το αεροπλάνο αυτό να ταξιδεύει όλο και πιο γρήγορα, όλο και πιο φτηνά. Η «ποιοτική» αντίληψη, αντιθέτως, το εντάσσει σε ένα ευρύτερο σύστημα: μπορεί το αεροπλάνο να εκπέμπει λιγότερα αέρια του θερμοκηπίου, να καταναλώνει ανανεώσιμα καύσιμα; Είναι απαραίτητο να χρησιμοποιείται στη θέση του τρένου;

Για να βρούμε ένα νόημα στη ζωή μας δεν χρειάζεται να μετακομίσουμε στην εξοχή, καταλήγει ο βέλγος φιλόσοφος. Ούτε να απαρνηθούμε την τεχνολογία. Ο μηχανικός, ο οικονομολόγος, ο καθηγητής, ο έμπορος, μπορούν απλώς να θέσουν την ενέργειά τους στην υπηρεσία υποθέσεων και πραγμάτων που τους αρέσουν. Για τον Σαμπό, αυτό σημαίνει να «σκέφτεσαι χωρίς φόβο».