Ο νέος πάπυρος του Ευριπίδη

Ελάχιστα από τα κείμενα της αρχαίας γραμματείας έφτασαν στα χέρια μας ακέραια. Τα περισσότερα χάθηκαν και αρκετά διασώθηκαν σε αποσπασματική μορφή. Στην περίπτωση των τραγικών η συγκομιδή δεν είναι διόλου ευκαταφρόνητη και είναι ενδεικτική της απήχησης που είχε το δράμα. Έχουμε στην κατοχή μας περίπου 59 έργα του Αισχύλου, 81 του Σοφοκλή, 45 του Ευριπίδη, καθώς και αποσπάσματα έργων 269 ελασσόνων τραγικών. Τα αποσπάσματα προέρχονται είτε από την έμμεση παράδοση, δηλαδή ανθολογήθηκαν από μεταγενέστερους συγγραφείς για διδακτική, ρητορική, δραματική ή γλωσσική – υφολογική χρήση, είτε από την άμεση παράδοση, όπως τα παπυρικά αποσπάσματα.

Η ανακάλυψη των παπύρων της αιγυπτιακής Οξυρρύγχου στη δεκαετία του 1890 από τους Βρετανούς παπυρολόγους Μπέρναρντ Γκρένφελ και Άρθουρ Χαντ και κυρίως η έναρξη της δημοσίευσής τους που συνεχίζεται μέχρι σήμερα (αριθμούν πλέον ογδόντα επτά τόμους) υπήρξε αληθινή επανάσταση στο πεδίο της κλασικής φιλολογίας. Ήλθαν στο φως έργα ποιητών που ήταν σχεδόν ολοκληρωτικά χαμένα, όπως οι κωμωδίες του Μενάνδρου (ακολούθησαν σπουδαία μεταγενέστερα ευρήματα) και οι μιμίαμβοι του Ηρώνδα, έργα που μας ήταν άγνωστα, όπως το σατυρικό δράμα Ιχνευταί του Σοφοκλή, σημαντικά αποσπάσματα των τραγικών και της ποίησης του Πινδάρου, του Βακχυλίδη, της Σαπφώς και του Αλκαίου, πρώιμα χριστιανικά κείμενα μεταξύ των οποίων ορισμένα Απόκρυφα κ. ά.

Η τελευταία παπυρική ανακάλυψη στίχων του Ευριπίδη προέρχεται από την ανασκαφή του αρχαιολόγου Μπασέμ Γκεχάντ (Basem Gehad) στη νεκρόπολη της Φιλαδέλφειας της Αιγύπτου, στην περιοχή του Φαγιούμ. Ο εν λόγω πάπυρος (Ρ. Phil. Nec. 23) δημοσιεύτηκε στις 27 Αυγούστου 2024 στο πλέον έγκυρο παπυρολογικό περιοδικό (ΖΡΕ). Χρονολογείται στον 3ο αιώνα μ. Χ. και περιλαμβάνει 37 στίχους από την Ινώ και 60 στίχους από τον Πολύιδο, τραγωδίες που γνωρίζουμε μόνο σε αποσπασματική μορφή. Η ταύτιση έγινε από την παπυρολόγο Yvona Trnka – Amrhein και τον καθηγητή Τζον Γκίλμπερτ και η δημοσίευση από τους ίδιους και τον Μπασέμ Γκεχάντ. Τον Ιούνιο του 2024 διοργανώθηκε διεθνές συνέδριο στο Κέντρο Ελληνικών Σπουδών του Χάρβαρντ στην Ουάσιγκτον, με τη συμμετοχή δεκαπέντε ειδικών (ανάμεσά τους και η Ιωάννα Καραμάνου, καθηγήτρια στο ΑΠΘ) και αντικείμενο τα προβλήματα έκδοσης και ερμηνείας των δύο αποσπασμάτων, τα οποία η ιστοσελίδα του Κέντρου χαρακτηρίζει «ένα από τα πιο σπουδαία ευρήματα της αρχαιοελληνικής τραγωδίας στα τελευταία εξήντα χρόνια». Επειδή η παρούσα ενημέρωση απευθύνεται στο ευρύτερο κοινό, θα ασχοληθώ μόνο με το απόσπασμα της Ινώς, λόγω της μεγάλης διάδοσης που είχαν οι μύθοι της οικογένειας του Κάδμου.

Οι κόρες και τα εγγόνια του Κάδμου

Τις τέσσερις κόρες του Κάδμου, ιδρυτή των Θηβών, και της Αρμονίας, δηλαδή την Αγαύη, την Αυτονόη, την Ινώ και τη Σεμέλη, συνοδεύουν αιματηροί μύθοι, τους οποίους ανάπλασαν, επανειλημμένα και διαχρονικά, η λογοτεχνία και οι εικαστικές τέχνες. Τον Ακταίωνα, τον γιο της Αυτονόης, μεταμόρφωσε σε ελάφι η Άρτεμη, επειδή την είδε γυμνή να παίρνει το λουτρό της, με συνέπεια να τον κατασπαράξουν τα κυνηγόσκυλά του. Η Σεμέλη, η μετέπειτα μητέρα του Διονύσου, έγινε ερωμένη του Δία αλλά κεραυνοβολήθηκε όταν, με υποκίνηση της Ήρας, του ζήτησε να παρουσιαστεί μπροστά της με την αληθινή θεϊκή του υπόσταση. Ο Δίας έραψε το έμβρυο στον μηρό του και, όταν γεννήθηκε ο Διόνυσος, η Ινώ ανέλαβε τον ρόλο της τροφού. Η Ήρα μάνιασε και τρέλανε τον σύζυγo της Ινώς, τον Αθάμαντα, ο οποίος σκότωσε τον γιο τους τον Λέαρχο, ενώ η Ινώ βούτηξε στη θάλασσα για να σωθεί μαζί με τον δεύτερο γιο, τον Μελικέρτη (αργότερα έγιναν θεοί της θάλασσας ως Λευκοθέα και Παλαίμων). Γνωστότερος είναι ο μύθος της Αγαύης λόγω των Βακχών του Ευριπίδη: ευρισκόμενη στον Κιθαιρώνα σε κατάσταση μαιναδικής μανίας, η Αγαύη με τη βοήθεια των αδελφών της διαμέλισε τον γιο της τον Πενθέα, τον βασιλιά της Θήβας, κάρφωσε το κεφάλι του στην αιχμηρή άκρη του θύρσου της, νομίζοντας ότι ήταν κεφάλι λιονταριού, και το έφερε θριαμβευτικά στη Θήβα.

Το θέμα της «Ινώς» του Ευριπίδη

Ο Ρωμαίος μυθογράφος Υγίνος μας πληροφορεί ότι στην Ινώ του Ευριπίδη ο Αθάμας παντρεύτηκε τη Θεμιστώ, με την οποία απόκτησε δύο αγόρια, διότι νόμισε ότι η Ινώ είχε πεθάνει, ενώ αυτή βρισκόταν στον Παρνασσό συμμετέχοντας σε βακχικές τελετουργίες. Όταν το έμαθε, έστειλε να τη φέρουν στο παλάτι αλλά, για ευνόητους λόγους, κράτησε μυστική την ταυτότητά της και έτσι η Θεμιστώ πίστεψε ότι βρέθηκε εκεί ως αιχμάλωτη. Η Θεμιστώ αποφάσισε να σκοτώσει τα δύο παιδιά της Ινώς (τον Λέαρχο και τον Μελικέρτη), της εκμυστηρεύτηκε το σχέδιό της και της ζήτησε να φορέσει άσπρα ενδύματα στα δικά της παιδιά και μαύρα στα υποψήφια θύματα. Η Ινώ έκανε το ακριβώς αντίθετο, η Θεμιστώ σκότωσε τα δικά της παιδιά και ύστερα αυτοκτόνησε. Στο τέλος της τραγωδίας ο Αθάμας παραφρονεί και σκοτώνει τον Λέαρχο στο κυνήγι, ενώ η Ινώ ρίχνεται στη θάλασσα με τον Μελικέρτη και αποθεώνεται. Η δολοπλοκία της Θεμιστώς και η τρέλα του Αθάμαντα δεν έχουν προφανή σχέση μεταξύ τους (ο Αριστοτέλης θα έλεγε ότι απουσιάζει «η λογική και αναγκαία ακολουθία» των δύο επεισοδίων») και έτσι ορισμένοι μελετητές θεώρησαν το δεύτερο επεισόδιο εμβόλιμο. Άλλοι μελετητές υπενθυμίζουν, όμως, τον ευριπίδειο Ηρακλή, όπου ο ήρωας καταλαμβάνεται από μανία και σκοτώνει τη γυναίκα και τα παιδιά του, τους οποίους έχει μόλις σώσει από βέβαιο θάνατο.

Μικροχειρουργική: ταύτιση και αποκατάσταση

Όσοι δεν γνωρίζουν, ακούγοντας ότι βρέθηκε ένα απόσπασμα του Ευριπίδη ίσως θεωρήσουν ότι μπορεί να δημοσιευτεί ως έχει. Όμως, η ετοιμασία ενός παπυρικού λογοτεχνικού αποσπάσματος για έκδοση είναι μια άκρως εξειδικευμένη, απαιτητική και επίπονη εργασία. Το πρώτο πρόβλημα είναι ότι πρέπει να ταυτιστεί ο συγγραφέας και το έργο. Όταν δεν είναι εφικτό το ένα ή το άλλο ή και τα δύο, κατατάσσεται στα αποκαλούμενα «αδέσποτα», είτε του δραματουργού είτε συνολικά της αρχαίας τραγωδίας. Το δεύτερο πρόβλημα είναι ότι ένας πάπυρος που έχει παραμείνει θαμμένος για λιγότερες ή περισσότερες από δύο χιλιετίες έχει αναπόφευκτα υποστεί φθορές και απαιτείται να αποκατασταθεί το κείμενο. Ο λόγος της τραγωδίας είναι έμμετρος και έτσι γνωρίζουμε περίπου πόσα κενά υπάρχουν στον κάθε στίχο αλλά δεν γνωρίζουμε ποιες λέξεις λείπουν (σκεφτείτε την περίπτωση ενός ποιήματος σε δεκαπεντασύλλαβο, όπου έχουν χαθεί τμήματα των στίχων). Εδώ μπαίνει σε λειτουργία η μικροχειρουργική της συμπλήρωσης των κενών, δηλαδή της αναζήτησης των λέξεων που χάθηκαν ή είναι δυσανάγνωστες. Την πολυπλοκότητα του εγχειρήματος υποδηλώνει το γεγονός ότι, για τη συμπλήρωση των κενών στο δημοσιευμένο απόσπασμα της Ινώς, άλλοι ειδικοί έχουν εισηγηθεί εναλλακτικές προτάσεις σε 17 στίχους. Κατά κανόνα η πρώτη έκδοση γίνεται σεβαστή, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είναι οριστική. Οι επόμενοι εκδότες μπορεί να υιοθετήσουν κάποιες από τις εναλλακτικές εισηγήσεις για την αποκατάσταση του κειμένου.

Δεσμεύσεις: αποφθέγµατα αντί για σκηνές δράσης

Από την Ινώ του Ευριπίδη διαθέτουμε 26 αποσπάσματα, στα οποία πρέπει να προσθέσουμε ένα παπυρικό απόσπασμα που ανακαλύφθηκε το 2012 και αυτό που μόλις δημοσιεύτηκε. Εδώ υπάρχει ένα τρίτο πρόβλημα για όποιον επιχειρεί να ανασυνθέσει την εξέλιξη της επί σκηνής δράσης. Στη συντριπτική τους πλειονότητα τα σωζόμενα αποσπάσματα προέρχονται από το Ανθολόγιο του Ιωάννη Στοβαίου, ο οποίος δεν ανθολόγησε στοιχεία της τραγικής δράσης αλλά μόνο διατυπώσεις των χαρακτήρων ή του χορού με αποφθεγματικό χαρακτήρα («γνώμες»). Για να δώσω μια τάξη μεγέθους, πάνω από 500 αποσπάσματα τραγωδιών του Ευριπίδη προέρχονται από τον Στοβαίο, πράγμα καθόλου περίεργο αφού ο δραματουργός αποκαλείτο «σοφός» στα κλασικά χρόνια και αργότερα έλαβε το προσωνύμιο «σκηνικός φιλόσοφος». Στην περίπτωση της Ινώς τα αποσπάσματα προέρχονται από θεματικές ενότητες, όπως: «μομφές κατά των γυναικών», «καλύτερα να μην παντρεύεσαι», «περί φθόνου», «περί ευγενείας», «μη χαίρεσαι με τη δυστυχία των άλλων», «μην τσιγκουνεύεσαι», «περί ελπίδος», «περί παρρησίας», «η ανθρώπινη ευτυχία δεν είναι μόνιμη», «περί αφροσύνης», «περί πλούτου», «περί αδικίας και φιλαργυρίας», «η εξουσία είναι αβέβαιη» κ. ά. Με αυτά τα δεδομένα, είναι αδύνατο να σχηματίσει κανείς έστω και μερική εικόνα για τη σκηνική δράση ακολουθώντας την υπόθεση που παραδίδει ο Υγίνος, δηλαδή πώς ακριβώς συγκροτείται και εξελίσσεται η πλοκή. Λόγω αυτής της φιλολογικής αμηχανίας, οι έγκυρες σημερινές εκδόσεις των αποσπασμάτων της Ινώς διατηρούν ακόμη τη διαμόρφωση του κειμένου που εισήγαγε το 1889 ο Γερμανός εκδότης Αύγουστος Νάουκ!

Ο γρίφος της ένταξης και της ενότητας

Το τέταρτο πρόβλημα είναι ότι οι εκδότες πρέπει να εντάξουν το παπυρικό απόσπασμα στην πλοκή της Ινώς. Είδαμε ότι τα αποσπάσματα που διαθέτουμε δεν είναι εν προκειμένω διαφωτιστικά και το ίδιο ισχύει για το παπυρικό απόσπασμα, που περιλαμβάνει ασύνδετες προτάσεις, όπως: «προκάλεσα την οργή της μητέρας», «δεν παύουν οι θρήνοι στον οίκο», «ο δαίμων της ειμαρμένης είναι απρόβλεπτος» ή «πόσο όμορφη επιβράβευση είναι να επικρατεί το δίκιο / και πόσο κακή έκβαση είναι να επικρατεί το άδικο». Οι εκδότες υποστηρίζουν, «με σχετική βεβαιότητα», ότι το απόσπασμα προέρχεται από σκηνή του δράματος όπου η Ινώ καυχιέται για τη νίκη της απέναντι στη Θεμιστώ.

Το πέμπτο πρόβλημα είναι ότι ορισμένοι μελετητές πιστεύουν ότι το απόσπασμα δεν αποτελεί ενιαίο κείμενο. Έτσι, ο Ιταλός φιλόλογος Luigi Battezzato διατύπωσε την άποψη ότι ο πάπυρος αποτελεί ένα «γνωμολογικό ανθολόγιο» από τις τραγωδίες Ινώ και Πολύιδος, κάτι δηλαδή σαν το Ανθολόγιο του Στοβαίου σε πρώιμο στάδιο. Αυτό σημαίνει ότι ανάμεσα στους στίχους υπάρχουν παραλείψεις που αντιστρατεύονται εξ ορισμού την ένταξη του αποσπάσματος σε ένα συγκεκριμένο σημείο, όπως προτείνουν οι εκδότες.

Ποιος και για ποιο σκοπό;

Ένα από τα ερωτήματα που τίθενται σε ανάλογες περιπτώσεις είναι ποιος αντέγραψε τα αποσπάσματα της Ινώς και του Πολύιδου και για ποια χρήση. Ο Ευριπίδης ήταν εξαιρετικά δημοφιλής στη μετακλασική αρχαιότητα όχι μόνον ως ανάγνωσμα ή κείμενο για ανθολόγηση αλλά και ως θεατρικό έργο. Όσον αφορά την Ινώ, υπάρχουν δύο μαρτυρίες (Πλούταρχος, Φλάβιος Φιλόστρατος) που μνημονεύουν θεατρικές παραστάσεις. Όμως, οι εκδότες του παπύρου δεν βλέπουν ενδείξεις ότι τα αποσπάσματα των δύο τραγωδιών του Ευριπίδη προορίζονταν για θεατρική παράσταση. Θεωρούν πιθανότερο να πρόκειται για σκηνές που προορίζονταν για απαγγελία, ως τμήμα ενός βιβλίου – οδηγού για μαθητές που συγκρότησε κάποιος ερασιτέχνης αλλά ενθουσιώδης ρητοροδιδάσκαλος. Κατά την αντίθετη άποψη, τα αποσπάσματα των δύο τραγωδιών συγκροτούνται από επιλεγμένα χωρία, ένα είδος ανθολογίου από στίχους του Ευριπίδη, που προορίζονταν για απομνημόνευση και παράσταση.

Ανθρώπινη ή τεχνητή νοημοσύνη;

Η παρουσίαση του αποσπάσματος της Ινώς ίσως δεν έκανε τους αναγνώστες σοφότερους όσον αφορά το περιεχόμενό του, δεδομένου ότι κυριαρχούν οι αβεβαιότητες. Ελπίζω, όμως, ότι αντιλήφθηκαν τα προβλήματα που συνεπάγεται η έκδοση, η ερμηνεία και η ένταξη ενός παπυρικού ευρήματος. Η διαδικασία είναι τόσο σύνθετη, ώστε ακόμη και η τεχνητή νοημοσύνη μόνο βοηθητικό ρόλο θα μπορούσε να αναλάβει στο μέλλον. Κατά τη γνώμη μου, η ανθρώπινη νοημοσύνη θα συνεχίσει να έχει τον τελικό λόγο όσον αφορά τη φιλολογική επεξεργασία των παπυρικών αποσπασμάτων και κατεξοχήν των λογοτεχνικών.

Ο Μιχαήλ Πασχάλης είναι ομότιμος καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης