Դիարբեքիրից Արցախ՝ միասնության երազով

Ամիդա, Դիարբեքիր, Տիգրանակերտ... Տիգրիսի ափերին տարածվող ու երեք տարբեր անուններով հիշատակվող միջագետքյան այս հնագույն քաղաքը կարծես բոլորը ցանկանում են յուրովի սիրել ու կոչել, հատկապես՝ հայերը, քրդերն ու ասորիները, որոնք էլ ժամանակին կազմում էին քաղաքի բնակչության մեծամասնությունը: Այսօր այս երեք ժողովուրդներից միայն քրդերն են, որ կարող են պարծենալ Դիարբեքիրում ճնշող մեծամասնություն ունենալով, սակայն  «Քուրդիստանի» մայրաքաղաք հռչակված քաղաքի անվան սեփական տարբերակ ունենալով՝ ոչ ։

«Ամեդ». այսպես կներկայացնեն տեղի քրդերը սիրելի «մայրաքաղաքի» փոքր-ինչ աղավաղված արամեերեն «Ամիդա» անունը՝ վստահությամբ ներկայացնելով այն որպես քրդական:

«Դիյարբաքըր». պնդում է ժամանակակից Թուրքիայի պաշտոնական քարտեզը՝ մեջբերելով այստեղ դեռեւս 9-րդ դարում ժամանակավորապես իշխած Բաքրի արաբական ցեղի անունը:

«Տիգրանակերտ». համառորեն կպնդեն հայերը՝ մեծամասամբ նկատի ունենալով Տիգրան Երկրորդ Մեծի կառուցած չորս Տիգրանակերտներից մեկը, որը, սակայն, իրականում մի փոքր ավելի հեռու է այստեղից: Այնուամենայնիվ՝ կա մեկ ուրախալի լուր. Դիարբեքիրը Տիգրանակերտ կոչելը բոլորովին սխալ չէ, եթե նկատի ունենանք, որ մինչ օրս քաղաքի այցեքարտն ու հպարտությունը համարվող պարիսպները հռոմեացիներից դեռ շատ առաջ ամրացրել է հայ Երվանդունի արքաներից Տիգրանը:

Ի դեպ, Հռոմեական շրջանում վերակառուցված պարիսպների երկարությունը մոտ 5,5 կմ է։ Դրանք ունեն 72 աշտարակ եւ հիմնական չորս դուռ՝ Մարդինի դուռ, Լեռան կամ Նոր դուռ, Հռոմի դուռ եւ Երկվորյակ դուռ, որը հնում կոչվել է Հայոց դուռ, իսկ արաբներն այն կոչել են «Բաբ Ալ Արմանի» ։

«Գյավուրի թաղը»

Մուգ մոխրագույն քարով պատված նեղլիկ փողոցներում Դիարբեքիրի նշանավոր խորոված թոքի ծուխը, տոլմայի համար չորացվող սմբուկների ու պղպեղների անվերջ  շարաններն ու Բաղդադի չիրը, սեւ ածուխ տեղափոխող դեռահասների հոգնած քայլքն ու տարբեր սրճարաններից լսվող եւ տարիներ շարունակ այս քաղաքում իր հիթային դիրքերը չզիջող հայերեն «Սարերի հովին մեռնեմ»-ը. սա այն ամենն է, ինչ առաջինն է գալիս մարդու մտքին Դիարբեքիրը հիշելիս:

Հայերեն էր փորձում երգել նաեւ Զիլան Տիգրիսը՝ ծնունդով Դիարբեքիրից հայազգի երգչուհին, ով 10 տարբեր լեզուներով երգերից բաղկացած ալբոմի իր երազանքն իրականություն դարձրեց, սակայն մյուսը՝ հայաստանյան համերգի երազանքը կիսատ թողեց ու հեռացավ մեզանից 2023 թվականի փետրվարի 6-ին՝ Թուրքիայի միանգամից 10 նահանգներում ավեր ու մահ տարածած երկրաշարժի ժամանակ: Ըստ վկաների՝ մինչեւ վերջին ժամերը ներկաները լսել են Զիլանի բնակարանից եկող ձայները, սակայն ի վերջո չորրորդ օրը նրան եւ ամուսնուն գտել են մահացած՝ ցրտահարված վիճակում:



2022-ին եւս մեկ ծանր կորուստ ունեցավ Դիարբեքիրը. Մկրտիչ Մարկոսյան: 1938-ին Դիարբեքիրի՝ այն ժամանակ դեռ հայաշատ թաղամասում, իր իսկ լեզվով ասած՝ «Գյավուրի թաղում» ծնված եւ Պոլսում ուսում ստացած Մարկոսյանը, որը մահացավ 2022թ. ապրիլի 2-ին, թերեւս, ժամանակակից արեւմտահայ գրականության վերջին կենդանի կոթողներից էր: 90-ականներին Հրանտ Դինքի ու մի շարք այլ գաղափարակիցների հետ միասին Պոլսի հայկական «Արաս» հրատարակչության ստեղծման ակունքներում կանգնած Մարկոսյանը, պատմելով ցեղասպանությունից հետո հայ նորագույն պատմագրության ու գրականության լուսանցքներից դուրս մնացած Արեւմտյան Հայաստանի ու տեղի գավառահայի կյանքի առանցքային դրվագների մասին, հասցրեց «շուռ տալ» ոչ միայն հայ, այլեւ թուրք եւ քուրդ ընթերցողների պատկերացումներն այդ տարածքների, մարդկանց ու հարաբերությունների մասին, սակայն չճանաչված ու չգնահատված մնաց, թերեւս, միայն Հայաստանում:

Ամիսներ առաջ, երբ Դիարբեքիր վերջին այցի ժամանակ քաղաք հասնելուն պես, ինչպես միշտ, մեր ոտքերը մեզ տարան ուղիղ դեպի Մարկոսյանի «Գյավուրի թաղը», սիրելի գրողը դեռ ողջ էր: Պոլսում էր, ասացինք՝ «մյուս անգամ» եւ փաստորեն,  ինչպես սովորաբար է լինում մեր ժամանակներում, «մյուս անգամը» այդպես էլ չեկավ:

«Գյավուրի թաղում» «գյավուրներ» ցավոք, վաղուց չկան, բացառությամբ կիրակի օրերի, երբ տեղի հայերից ոմանք էլի շտապում են դեպի կրկին վերաբացված Սուրբ Կիրակոս՝ դեռեւս առանց կիրակնօրյա պատարագն իրականացնելու պատրաստ քահանայի։ Սուրբ Կիրակոսի վերաբացումը 7 տարվա դադարից հետո տեղի ունեցած 2022-ի մայիսի 7-ին: Սա 2011-ից հետո եկեղեցու երկրորդ վերաբացումն է: Այս անգամ նորոգման ծախսը փոխհատուցում է պետությունը, քանի որ եկեղեցու շենքը տուժել էր ընդամենը մի քանի տարի առաջ այստեղ ահագնացած զինված բախումների հետեւանքով (նախորդ անգամ Դիարբեքիրի քաղաքապետարանը հոգացել էր ծախսի միայն մի մասը, մնացյալ գումարը ստիպված էր եղել փոխհատուցել հայ համայնքը): 2015-ին քաղաքի պատմական Սուր թաղամասում թուրքական զինված ուժերի եւ քուրդ զինյալների թեժ բախումների ընթացքում հարձակման ենթարկված ու չգործող դարձած եկեղեցին այժմ նոր, հերթական շունչը պիտի առնի, ինչի առիթով Դիարբեքիրի հայությունը կրկին ցնծության մեջ է, թեեւ այս անգամ ավելի զուսպ:

«Ինչ իմանանք՝ վաղը ինչ կլինի», - ասում է մեզ հետ միասին եկեղեցի մտնող Ստեփանը: Իրեն այն ժամանակ բախտ չէր վիճակվել մկրտվել հենց Սուրբ Կիրակոսում, քահանա չկար, իսկ Պոլսում՝ մերժեցին: Արդյունքում հայ Ստեփանը, ինչպես շատերը, մկրտվեց ասորական եկեղեցում եւ շարունակեց սպասել հայերի շարքերում «ընդունելի» դառնալու իր հերթին:

Սուրբ Կիրակոսի անունն առաջին անգամ հիշատակվում է 1615 թվականին Սիմեոն Լեհացու «Ճանապարհորդություն» աշխատության մեջ։ Հետաքրքիր է, որ Արեւմտյան Հայաստանի ամենամեծ քրիստոնեական տաճարներից մեկը հանդիսացող Սուրբ Կիրակոսն օսմանյան արխիվներում հիշատակվել է որպես «Փոքր եկեղեցի»։ Ենթադրվում է, որ նկատի է առնվել Սբ Թեոդորոս փոքր մատուռը, որը քանդվել է, իսկ ավելի ուշ նույն տեղում կառուցվել է հսկայական Սբ Կիրակոսը։

Հետաքրքիր պատմություն ունի եկեղեցու զանգակատունը․այն բավականին բարձր է ու երեւում է քաղաքի տարբեր ծայրերից։ 1913 թ-ին կայծակի հարվածից տուժած զանգակատունը նորոգելու համար տեղի հայերը մոտ 2000 ոսկի են հավաքում, սակայն 1916-ին զանգակատունը քանդվում է արդեն տեղի իշխանությունների կողմից՝ պատճառաբանությամբ, որ այն ավելի բարձր էր, քան հարեւան մզկիթի մինարեթը։

Առաջին համաշխարհայինի ընթացքում եկեղեցու շենքը օգտագործվել է որպես ռազմամթերքի պահեստ գերմանացի զինվորականների կողմից։ Մինչեւ 1960-ականները եկեղեցին կրկին ծառայում էր որպես հիմնականում պահեստ, ինչից հետո հանձնվել է տեղի հայ համայնքին։ Որպես տարածաշրջանի ամենամեծ Հայ առաքելական եկեղեցի եւ ցեղասպանությունից հետո Արեւմտյան Հայաստանի տարածքում մասամբ գործել շարունակած եզակի հոգեւոր կոթող, Սուրբ Կիրակոսը տեւական ժամանակ շարունակել է դեպի իրեն ձգել հարեւան գավաառներից, մասնավորապես՝ Սասունից, Բիթլիսից, Մուշից եւ այլ տարածքներից փրկված հայերի, որոնք հաճախ հենց եկեղեցու համար են տեղավորվել այս քաղաքում:

Տարբեր աղբյուրներ, սակայն, հուշում են, որ 20-րդ դարի երկրորդ կեսին Դիարբեքիրում հայ համայնքին սպասարկող մշտական քահանայի ներկայությունն արդեն իսկ մեծ խնդիր էր:

«Այսօր այս ազնիւ ժողովուրդը հոգեւորապէս որբ է: Հոգեւոր մխիթարութեան կարօտը կը քաշէ: Հայերու մեծագոյն ցաւը քահանայի պակասութիւնն է։ Եթէ մնայուն քահանայ մը ունենան՝ աշխարհիկ հոգսերը իրենց համար արժէք մը չպիտի ունենայ», - նշում է 1963-ին Դիարբեքիր այցելած Շավարշ քահանա Բալըմյանը՝ արձանագրելով, որ այդ տարիներին Դիարբեքիրում շարունակում էին ապրել 2000-ին մոտ քրիստոնյա հայեր:

«Նույնը, ինչ անում են Արցախում»

Թե որքան է այժմ Դիարբեքիրում ապրող քրիստոնյա հայերի թիվը՝ նշելը բարդ է, թեեւ միայն վստահ կարող ենք ասել, որ 1963-ից մինչ մեր օրեր այն ոչ թե աճել, այլ միայն նվազել է:

Ներկայում այստեղ ապրող քրիստոնյա հայերը, սակայն, հիմնականում վերջին տարիներին մկրտություն ստացած եւ հայկական ինքնությանը վերադառնալ ջանացող, նախկինում իսլամացված հայերն են, մինչդեռ Դիարբեքիրում ցեղասպանությունից հետո ապրել շարունակած բուն քրիստոնյա հայ համայնքը սկսել է քաղաքը լքել 1950-ականներից սկսած ընդհուպ մինչեւ 1980-ականներ:

«Ուշադիր հետեւում եմ, թե հիմա ինչ է կատարվում Արցախում: Նույն բանը մեզ հետ են արել: Նույնը: 1915-ից հետո մեզ չէին կոտորում, բայց այնպես էին անում, որ մարդիկ զզվեն, թողնեն դուրս գան: Դրան մեծապես նպաստեցին Կիպրոսի դեպքերը: Դրանից հետո Դիարբեքիրում քրիստոնյա հայերից գրեթե ոչ ոք չմնաց: Ով էլ մնաց՝ կա՛մ արդեն կրոնափոխ էր, կա՛մ դրանից հետո կրոնափոխվեց», - պատմում է 60-ամյա Մուրադը, ով ժամանակին Դիարբեքիր է տեղափոխվել Սասունի արեւմտյան Խուլբի շրջանից /ներկայում Դիարբեքիրի Քուլփի շրջան/:

Իրենք նույնպես անհամբեր են սպասել Սուրբ Կիրակոսի վերաբացմանը, թեեւ ունեն նաեւ իրենց՝ ընտանեկան սրբատեղին, որի մասին գիտեն միայն իրենք ու որին աղոթում են անհիշելի ժամանակներից:

«Մեր գյուղում ունենք Սուրբ Գեւորգ եկեղեցին, ավերակ, լքված մի վայր է: Սակայն մեր ընտանիքը 1915-ից հետո էլ շարունակել է հետեւել, մաքրել ու պահպանել այն: Սուրբ Գեւորգի համար ուխտի օր ունենք, մոմ ենք վառում, աղոթքն անում, երեխաներիս սովորեցրել եմ, որ եկեղեցուց մեջքը դարձրած պետք է դուրս գալ... Անում ենք, այս ամենն անում ենք, բա ոնց», - պատմում է պարոն Մուրադը:

Ինքը հասցրել է 2008-ին Հայաստանում անմոռանալի 15 օր անցկացնել եւ հստակ որոշել. «Հենց իմանամ կարող եմ տուն-տեղ առնել ու երեխաներիս այնտեղ ապահովել՝ ուղիղ Հայաստան: Բոլորն էլ զզված են, շատերն են իմ պես սպասում են, որ թոշակի անցնեն ու գան Հայաստան: Մենք միշտ էլ մտածում ենք, որ այստեղ նորից մի բան պատահի՝ ու՞ր ենք փախչելու, մենք գնալու ուրիշ տեղ չունենք: ԽՍՀՄ տարիներին, եթե մենք նեղն էինք ընկնում, թուրքերը ծաղրում էին, թե՝ «Էս հույները գոնե գնալու տեղ ունեն, բա ձեր հետ ինչ ենք անելու»: Ես իմ դիմադրությունից չեմ հրաժարվում: Մեզանից շատ ո՞վ է դիմադրել: 108 տարի… Հայաստան գնալու որոշումս դիմադրություն չէ՞, բա ինչ է… Գիտեմ, որ ինձ ծաղիկներով չեն դիմավորելու, դա էլ եմ հասկացել: Այս տարիքում միջավայր փոխելը, լեզուն զրոյից սովորելն էլ, մեղմ ասած, ամենահեշտ բանը չէ: Սա էլ իմ ինքնության համար իմ դիմադրության շարունակությունն է»:

Թոշակի անցնելու է սպասում նաեւ Մուրադի ընկերներից Սարգիսը, ով նախ այս տարի պատրաստվում է իր կրտսեր որդուն ուղարկել Հայաստան՝ ուսանելու:

«Աղջիկս ամուսնանում է, տղան շատ լավն է, բայց տեսնում ես՝ հայ չէ: Էստեղի պայմաններն են, էդպես է: Չտամ՝ աղջիկս ինձանից նեղվելու է, եւ հետո՝ Հայաստանում արդյո՞ք ինքն իր տեղը կգտնի: Կասեն՝ «թուրքացած է», Պոլսում էլ կասեն՝ «գավառացի է»։ Ուզում եմ գոնե որդիս հայկական միջավայրում լինի, հայերի հետ շփվի, վաղը հայի հետ ամուսնանա: Նստած ամեն օր հաշվարկում եմ, թե ոնց անեմ, ինչ անեմ, որ այս գաղափարս իրականություն դառնա: Գիտեմ, որ դժվար է լինելու», - անկեղծանում է Սարգիսը՝ խոստովանելով, որ Հայաստանի ներկայի վիճակը իրեն շատ է մտահոգում եւ ցավեցնում.

«Էսպես ո՞նց կլինի, չգիտեմ, ախր էդ միասնականությունը ոնց չունենք... Գիտես, մեզանում մի գյուղից ուսանող էր գալիս հայ, կարեւոր չէ՝ ծանոթ է, թե ոչ, մեր տանն էր մնում: Որովհետեւ հայ էր: Որովհետեւ պետք է իրար տեր կանգնեինք: Հայրս 84 տարի ապրեց, 1984-ին է մահացել, ինքը ցեղասպանությունն անձամբ ապրել էր: Այդքան բանը տեսած մարդու համար դեռ մի բան էլ շատ երկար ապրեց: Իր ապրածները սարսափ էին: Միշտ պատմել է, թե ինչպես է կորցրել ընտանիքը, ինչպես է օրերով սոված մնացել, ուշաթափվել, որպես ստրուկ շահագործվել:  Սա է երեւի պատճառը, որ մենք՝ փրկվածներս, միշտ իրար տեր ենք կանգնել։ Լավ, բա հիմա ոնց պիտի լինի․․․Մի՞թե չեն հասկանում․․․Թվում է՝ պարզ բաներ են, անընդհատ ինքս ինձ հարցնում եմ՝ այդքան դժվա՞ր է էս բաները գիտակցելը, ի՞նչն է մեզ խանգարում ավելի լավը լինել, դասեր քաղել, անընդհատ չկորցնել․․․Ինչը՞․․․ Ես խորապես հավատում եմ, որ որոշ բաներ կան, որոնք այդքան էլ բարդ չեն, եթե ցանկությունն ունենանք»...

Սոֆիա Հակոբյան