Աննի Էռնոյի «Տարիները» եւ ապրած ժամանակի դիմանկարը

«Անտարես» հրատարակչությունը, Շուշանիկ Թամրազյանի թարգմանությամբ, լույս է ընծայել ֆրանսիացի արձակագիր Աննի Էռնոյի «Տարիները» վեպը (2008)։ Թարգմանչի բնորոշմամբ՝ Աննի Էռնոն ներկայացնում է իր ապրած «Տարիների» դիմանկարը։

-Սեղմագրում «անանձնական ինքնակենսագրություն» բնորոշումն եք տվել գրքին, այնուամենայնիվ, «Տարիները» ինքնակենսագրությո՞ւն է։

-Այո, ինքնակենսագրություն է, բայց անսովոր ինքնակենսագրություն: Ի դեպ՝ գրքի վերնագիրն իր որոշյալ հոդով («Les années»՝ «Տարիները») արդեն իսկ մեզ հուշում է, որ երկում որոշակի դարաշրջանի համապատկերն է ուրվագծվում, եւ որ հենց այդ «Տարիներն» են վեպի լիիրավ հերոսը: Տարիները, որ ամփոփում, ես կասեի՝ կլանում են նաեւ վեպի հերոսուհուն, որ նույն ինքը՝ հեղինակն է: Վեպն ընդգրկում է 40 թ.-ից մինչեւ 2008-ը, այսինքն՝ հեղինակի ծննդյան թվականից մինչեւ նրա ներկան ընկած ժամանակամիջոցը: Կոլեկտիվ ինքնակենսագրության պարադոքսալ բանաձեւը նոր չէ Աննի Էռնոյի գրվածքում: Ես գերադասում եմ «անանձնական» ինքնակենսագրություն բնորոշումը, որովհետեւ Աննի Էռնոյի՝ ներքինը դրսում, անձնականը՝ հանուրի մեջ փնտրելու մղման հիմքում անանձնական «ես»-ի որոնումն է, ըստ իս, Արթուր Ռեմբոյի հանրահայտ. «Ես-ն ուրիշն է» բանաձեւը:

-Ինքնակենսագրության այդ ձեւը հեղինակի վաղ շրջանո՞ւմ է սկիզբ առնում:

-Այո, այն առկա է, օրինակ, 1983-ին գրված «Տեղը» վիպակում: Վիպակը պատմում է խորապես ներքին, անձնական ապրումների մասին, որոնք, ըստ արմատացած ընկալումների, ներհայեցողական ներսուզումներ, զեղումներ, «հիշողության պոեզիա» են պահանջում, ինչպես հեղինակն է նշում: Բայց այն, ինչ հառնում է ընթերցողի աչքի առջեւ, անսպասելի է. հերոսուհու եւ վերջինիս հոր ներապրումը մեզ է ներկայանում շրջապատի, միջավայրի եւ նրան բնորոշ կենցաղի, սովորույթների, երբեմն էլ՝ բացարձակապես օտար, պատահական մարդկանց ուրվագծերի եւ արարքների նկարագրության միջոցով: Եվ զարմանալին այն է, որ տեղ-տեղ վավերագրական քրոնիկոն հիշեցնող այդ համապատկերում ամբողջանում է այն միակն ու անկրկնելին, որ կարելի է Էռնոյի ապրում, Էռնոյի գրվածք անվանել:

-Իսկ «Տարիների» դեպքո՞ւմ...

-«Տարիներում» անանձնական «ես»-ի որոնումը հասնում է կարծես իր հանգուցակետին. պատմել քո կյանքի ժամերը քեզնից օտարվող, քեզ վտարող մի ժամանակագրության միջոցով, որ մերժում է քո «ես»-ը՝ որպես քերականական կամ շարադրաբանական միավոր: Ամբողջ վեպը՝ աննշան բացառություններով, շարադրված է ֆրանսերենի անորոշ դերանունով՝ «on»-ով, որ ժամանակ առ ժամանակ հերթագայվում է երրորդ դեմքի եզակիով՝ «նա»-ով:

Սովորաբար անորոշ դերանունը թե՛ երրորդ դեմքի հոգնակիի՝ «ils»-ի գործառույթն է կատարում՝ նշանակելով անանուն, անդեմ հանրությունը, խմբային մի գոյություն («ասում են», «համարում են»), թե՛ առաջին դեմքի հոգնակիի՝ «nous»-ի՝ «մենք»-ի գործառույթը: Պատկերացրեք՝ ընդամենը դերանվան ընտրության շնորհիվ բովանդակային երկակիության ինչ տարանցիկ, խաղացկուն դաշտ է ստեղծում հեղինակը: Բնագրում այդ դերանունը եւ՛ «նրանք»-ի իմաստ ունի, որովհետեւ հանկարծ նույն պարբերության մեջ նորընծա ընտանիքների մասին խոսելիս ի հայտ է գալիս «ils»-ը՝ «նրանք» դերանունը, եւ՛ «nous»-ի՝ «մենք»-ի իմաստ: Բայց երկու դեպքում էլ դա նշանակում է «ես»-ի յուրօրինակ մի չեզոքացում:

-Ինչպե՞ս է դա հաջողվել արտահայտել թարգմանության մեջ:   

-Հայերենում մենք չունենք «on»-ի քերականական բացարձակ համարժեքը, որն իր մեջ կխտացներ վերոհիշյալ բոլոր գործառույթներն ու նշանակությունները: Այնպես որ՝ թարգմանել եմ՝ երրորդ դեմքի հոգնակիով, երբեմն էլ՝ առաջին դեմքի հոգնակիով՝ ելնելով տեքստի տրամաբանությունից, այն դրվագներում, օրինակ, երբ նույն պարբերության մեջ ի հայտ է գալիս «մենք»-ը: Բայց կարեւորն այն է, որ հեղինակի կողմից սա զուտ ֆորմալ լուծում կամ շարադրաբանական ինքնատիպության որոնում չէ: Այդ «on»-ի մեջ է խտացած վեպի ներքին բովանդակությունը... գեղարվեստական գրականության պարագայում խուսափում եմ ծրագիր բառից, բայց այս դեպքում բառը գուցեեւ տեղին է. անորոշ դերանվան մեջ է խտացած վեպի ծրագիրը...

-Եվ ո՞րն է այդ ծրագրի էությունը:

-Այդ «on»-ը քիչ առաջ Ձեր հիշատակած՝ ժամանակի եւ անհատի «միաձուլման» բանաձեւն է, իսկ ես կասեի՝ մարդկային անցողիկ եւ անանուն գոյությունների գինն ու տեղը ժամանակի հարահոս օվկիանոսում: Ի դեպ՝ պատահական չէ, որ Աննի Էռնոն որպես երկի բնաբան է ընտրել Վերշինինի հանրահայտ խոսքերը Չեխովի «Երեք քույրերից». «Այո՛: Մեզ կմոռանան: Ի՞նչ արած, դա է մարդուն բաժին ընկած ճակատագիրը: Կգա մի ժամանակ, երբ այն, ինչ մեզ այսօր թվում է լուրջ, նշանակալի, կարեւոր, կմոռացվի կամ կդառնա անկարեւոր»: Ի՞նչ է մնում մեր ապրած կյանքի ժամերից: Ինչպե՞ս են մեզ կարեւոր, կենսական թվացող մաքառումները, մտահոգություններն ու ձգտումները քննություն բռնում ժամանակի առջեւ: Ինչպե՞ս են հանդիպում կամ ինչպե՞ս են տրոհվում մեր անձնական եւ մյուս, մեծ պատմությունը: Վերադառնամ անորոշ դերանվան ընտրությանը: Դրա շնորհիվ՝ հեղինակն իր համար երկու էական միտք է արծարծում՝ ըստ իս:

-Կմանրամասնե՞ք...

 -Առաջին հերթին՝ նա չի ուզում իրեն զատել, չի ուզում առանձնանալ միջին, շարքային ֆրանսիացուն բնորոշող դատողությունների, երեւույթների տարերային հորձանուտում: Իսկ սա մտավորականի, գրողի որոշակի դիրքորոշում է: Այն կարող է զարմացնել կամ, ինչո՞ւ ոչ, ոչ համոզիչ եւ շինծու թվալ, նյարդայնացնել, ինչպես նյարդայնացնում է այս կամ այն կեցվածքը: Բայց հեղինակի համար սա ակնհայտորեն շատ կարեւոր գաղափար է. մերժելով մտավորականի, վերջինիս՝ իր ժամանակի եւ հասարակության հետ ունեցած փոխհարաբերությունների մասին տարածված պատկերացումները՝ Աննի Էռնոն իրեն դիտարկում է՝ որպես նրանցից՝ բյուրավոր անանուն գոյություններից մեկը, չվախենալով այդ «on»-ի պարտադրած անդիմության կամ անանունության ճիգից: Այսպիսով՝ անհետանում է մտավորականի վսեմ անհամաձայնության, հպարտ տարբերության ամեն մի միջանցք:

Իր անողոք քննադատությամբ հանդերձ՝ հեղինակն իրեն դիտարկում է՝ որպես այդ շրջապտույտի մի մասը, «on» եւ վերջ. արձանագրում է դա որպես փաստ: Վեպի առաջին հատվածներում, օրինակ, խոսվում է դեռատի աղջիկների ինտիմ փորձառության մասին, ներքին կյանքի մասին՝ ինձ համար ապշեցուցիչ ընդհանրացումներով. «մենք մտածում էինք», «մենք սպասում էինք» «մենք ամաչում էինք», «մենք ուզում էինք նմանվել»... Թարգմանելիս ես ակամա մտածում էի իմ դպրոցական կյանքի, պատանեկության մասին եւ որքան էլ փորփրեի, ամենայն ազնվությամբ, ստիպված էի ընդունել, որ այդ ընդհանրացումներն անհնարին էին ինձ համար: Ես չգիտեի եւ չգիտեմ, թե ինչին էին անհամբեր սպասում իմ դասարանցի բոլոր աղջիկները, թեեւ հիանալի ընկերներ եմ ունեցել դպրոցում: Հասարակական առումով էլ միայն 88-92 թվականներին է՝ անկախության նվաճման տարիներին, երբ ես կարող էի ասել «մենք»՝ ներքին, գուցեեւ անհիմն այն վստահությամբ, որ չեմ ստում, որ ասածիս մեծ կեղծ հնչեղություն չկա... Եվ ինձ թվում է, որ հեղինակի համար էլ այդ անորոշ դերանունը շատ դժվարին եւ գիտակցաբար ինքն իրեն պարտադրվող մի կաղապար է, բարոյական-հասարակական ընտրություն... չգիտեմ, դա իմ անձնական զգացումն է: Ինչեւէ, խոստովանեմ՝ ինքնակամ այդ «անդիմությունը» կամ «անորոշությունը», եթե կուզեք, ինձ համար շատ խորթ ապրում էր, եւ այս առումով՝ «Տարիների» պարագայում ինձնից մեծ ճիգ էր պահանջում հեղինակի հղացքին հետեւելը՝ ոչ թե լեզվական, այլ ներքին, մտավոր առումով...

-Իսկ անորոշ դերանվան առաջ քաշած մյուս հարցը... ասացիք, որ երկու ուղերձ, կարծես թե, ունի...

-Այո, «on»-ի երկրորդ ուղերձը հեռավորությունն է: Հեռավորություն «ես» անհատի եւ գրողի «ես»-ի միջեւ: Հեռավորություն սեփական ներապրումի, սեփական կենսագրության նկատմամբ, հեռավորություն, որ հեղինակը պարտադրում է իրեն եւ խստորեն հետեւում իր իսկ գծած սահմանին: Որոշ հատվածներում գրողի «ես»-ը սուբյեկտ «ես»-ին հիշատակում է երրորդ դեմքի եզակիով. նա, այն կինը, լուսանկարի կինը եւ այլն: Եվ այդ «նա»-ն ինքնապատումի՝ մոգական ձգողականությամբ օժտված «նա»-ն չէ, երբ սկսում ես ինքդ քեզ հորինել, ինքդ քեզ կերտել: Սա հեռավորության, պսակազերծման «նա»-ն է:

-Վեպում շատ է խոսվում գրվածքի, հերոսուհու օրագրային գրառումների, տարիներ շարունակ սպասված եւ չստացվող վեպի մասին, ի վերջո, իրականության եւ լեզվի փոխհարաբերության մասին։ «Լեզուն կշարունակի աշխարհը վերածել բառերի...»։ Սա կյանքի անցողիկության դեմ պայքարի ձե՞ւ է։ Մանավանդ որ գրքում պարբերաբար շեշտվում է կյանքի անցողիկությունը։

-Անշուշտ: Բայց այդ խոսքերը պետք չէ ընկալել՝ որպես լեզվի նկատմամբ ունեցած բացարձակ եւ միանշանակ վստահություն: Ընդհակառակը, հեղինակն ամենատարբեր առիթներով նշում է, որ լեզվի՝ կյանքը գրվածքի վերածելու մղումն ինչ-որ առումով նույնպես պատրանք է: Աննի Էռնոն չի հավատում լեզվի փրկչական առաքելությանը կամ, եթե փորձենք ավելի ճշգրիտ լինել, լեզվի բացարձակ ճշմարտությանը: Պարզապես, ըստ հեղինակի, այն աշխարհի հետ հարաբերվելու միակ ձեւն է, որ տրված է մարդուն: 1992 թ. գրված «Ամոթը» վեպը սկսվում է Պոլ Օստերի «Մենության գյուտը» երկից մեջբերվող բնաբանով. «Լեզուն ճշմարտությունը չէ: Այն ընդամենը մեր գոյության ձեւն է աշխարհում»:

-Զարմանալի է մի հեղինակի կողմից, ով իր ամբողջ կենսագրությունը պարբերաբար վստահում է բառերին՝ լեզվին։

-Համաձայն եմ... Բայց լեզվի անզորության գիտակցումը միշտ չէ, որ նշանակում է լեզվի եւ նրա զորության արժեզրկում կամ թերագնահատում: Ժամանակակից ֆրանսիական պոեզիայի ամենախոր եւ նուրբ հեղինակներից մեկը՝ Իվ Բոնֆուան, իր «Ոչ մի Աստված» բանաստեղծության մեջ, որ դարձյալ մանկության տարիների խորապես անձնական մի դրվագի վերապրումն է, գրում է. «Խոսքը չի փրկում, միայն երազում է»:

Բանաստեղծությունը հեղինակի՝ Բոնֆուայի հոր հոգեվարքի վերհուշն է: Խոսքից, բառերից հյուսված մի վերհուշ, որ տարիների հեռավորությունից՝ ոչինչ «չի փրկում, միայն երազում է»: Պատահական չէ, որ լեզվի սահմանների, պատրանքների գիտակցությունն է, որ իրարից այդքան տարբեր, բայց այդքան խոր այս հեղինակներին թույլ է տալիս հասնել գրվածքի այդպիսի խորքի, մոտենալ լեզվի... ես կասեի՝ վերլեզվական սահմանին: Խոստովանեմ՝ իմ փոխհարաբերությունը լեզվի, բառերի հետ բոլորովին այլ է, շատ ավելի միանշանակ եւ օրգանական: Ես գիտեմ, որ բառերը փրկում են, եւ միայն բառերն են փրկում, իհարկե, լեզվական կաղապարներից ազատագրված բառերը: Բայց յուրաքանչյուր երկ հեղինակի ներքին փորձի արտահեղումն է, եւ դրանով է այն արժեքավոր եւ անկրկնելի: Համենայն դեպս, ինձ համար այդպես է: Օրինակ՝ երկի մի ուրիշ, ինձ ամենից շատ ցնցած հատվածներից մեկում հեղինակը դարձյալ անդրադառնում է լեզվի հետ ունեցած իր փոխհարաբերությանը... «Դրան հետեւած տարիներին քառասուն հոգանոց դժվար դասարաններում, բեռնասայլակներով հանրախանութներում, հանրային զբոսայգիների նստարաններին՝ մանկասայլակի կողքին, երազները հերթով լքել էին իրեն: Չկար անասելի այն աշխարհը, որ ծնվում էր ոգեշունչ բառերի մոգությունից, ու նա մշտապես գրելու էր այն լեզվի ներսում, որ բոլորի լեզուն էր՝ իր միակ գործիքը, որով հույս ուներ իր ներգործությունն ունենալ այն ամենի վրա, ինչի դեմ ընդվզում էր»: Սա շատ տարբեր է իմ ապրումից, որպես թարգմանիչ եւ գրող՝ լեզվի հետ ունեցած իմ փոխհարաբերությունից: Ինձ համար ցանկացած բանաստեղծություն սկսվում է լեզվի ներսում քո սեփական՝ «օտար» լեզուն ստեղծելուց, ինչպես ասում էր Պրուստը: Եվ սրա մեջ ոչ մի ռոմանտիկ կամ իդեալիստական կամ հավակնոտ բան չկա: Դա ներքին ապրում է, որ չես կարող կեղծել, գուցեեւ՝ ընտրություն: Աննի Էռնոյի ապրումը, ես կասեի՝ ընտրությունը, գիտակցված ընտրությունը իմ ապրումի հակոտնյան է: Բայց այն բխում է իր ներաշխարհից եւ փորձից, եւ պատահական չէ, որ ինձ ամենից շատ այդ հատվածն է հուզում. երբեք չեմ կարողանում անտարբեր կարդալ, անգամ հիմա՝ թարգմանելուց հետո:

-Հետաքրքիր են նաեւ զուգահեռները բառերի եւ պատկերների միջեւ՝ որպես իրականությունը որսալու, իրականության հետ հաղորդակցվելու երկու տարբեր, եթե ոչ հակամարտող միջոցներ, ինչպես, օրինակ, այս նախադասության մեջ. «Թվային ապարատների միջոցով մենք կլանում, սպառում էինք իրականությունը»։

-Այո, Աննի Էռնոն հանգամանորեն անդրադառնում է ժամանակակից կյանքի մոլուցքներից մեկին՝ մեր կյանքի ժամերն այնքան թեթեւորեն եւ վայրկենապես պատկերների վերածող թվային ապարատին (այսօր արդեն՝ բջջային բազմագործառույթային հեռախոսներին): Պատահական չէ հեղինակի օգտագործած բայը՝ «սպառել»: Հաշված րոպեներում զարմանալի հեշտությամբ ու արագությամբ իրար հետեւող թվային պատկերները ոչ միայն մեր շուրջ հավելյալ, օժանդակ մի իրականություն են հյուսում, այլեւ սպառում, լիկվիդացնում են իրականությունը՝ առաջ անցնելով նրանից:

Հարսանյաց հանդեսի, համերգի, տարեդարձի կամ պարզապես զբոսանքի լուսանկարները ակնթարթորեն հայտնվում են ֆեյսբուքյան անձնական էջերում, մինչեւ իրադարձության, գործողության ավարտը: Եվ այդ համընթացության, երբեմն էլ՝ մարաթոնյան առաջնության մեջ ինքնին անբնական մի բան կա, որ փլուզում է իրականության հիմերը: Այդ պատկերներն օժտված են մոգական, սրաթռիչ մի ակնթարթայնությամբ, որ դրանք վերածում է իրականության բացարձակ կրկնակի, մրցակցում է մեր ապրած ակնթարթի ճշմարտության հետ, երբեմն էլ՝ ինքնակոչի նման՝ դուրս է շպրտում նրան. «Ես եմ իսկականը»: Ի դեպ՝ ոչ մի ջանք չպահանջող այդ լուսանկարների արագությունը ջնջում է ժամանակային ամեն մի պատկանելություն՝ ի տարբերություն բառաշխարհի, որն օժտված չէ նույն սրընթաց թեթեւությամբ: Բայց հեղինակը թվային լուսանկարները հակադրում է ոչ միայն բառերին, այլեւ թվային ապարատի գյուտին նախորդած լուսանկարներին, որոնք որոշակի ճիգ եւ ժամանակ էին պահանջում, հաջորդական փուլեր, մինչեւ որպես լուսանկար մեր սեղաններին կամ գրադարակներում հայտնվելը:

-Հետպատերազմական տարիների տրամադրություններն ակամա համեմատում էի մեր իրականության հետ։ Մեզ նույնպես ուղեկցում է «Հանկարծ էլ երբեք չկրկնվի» ֆրազը։

-Այո եւ ոչ միայն այդ ֆրազը: Շատ զուգահեռներ են հնարավոր: Նրանք, ում համար Ֆրանսիան նախորդ դարավերջի կամ մերօրյա Ֆրանսիայի դիմագիծն ունի, մի Ֆրանսիա, որտեղ կարելի է հերթապահ հեգնանքով խոսել, օրինակ, Ժաննա դ՛Արկի մասին... այդ մարդիկ երկն ընթերցելիս կզարմանան, երբ պարզեն, որ փաստորեն Ֆրանսիայում նույնպես ընտանեկան հավաքները սկսվել եւ ավարտվել են պատերազմի տարիների զրկանքների, տարատեսակ սխրագործությունների եւ հերոսների հիշատակումներով... Միայն թե դա եղել է հիսունականներին... Է՛լ ավելի հետաքրքրական է անցումը. ինչպես է աստիճանաբար ջնջվում պատերազմի հիշողությունը՝ երիտասարդների համար վերածվելով գրեթե անիրական ասքի, ինչպես են հերոսականությունը, հայրենասիրությունը դառնում այլեւս ավարտված մի դարաշրջանի կատեգորիաներ: Աննի Էռնոն նկարագրում է նաեւ ֆրանսիական հասարակության աստիճանական ապագաղափարականացումը՝ այս անգամ անթաքույց ընդվզումով: Եվ գաղափարների այդ փլուզման մեջ է տեսնում 2008 թ.-ի հասարակության մի շարք անլուծելի խնդիրների եւ քայքայիչ գործընթացների ակունքը: Անշուշտ, սրա հետ կարելի է չհամաձայնել: Դարի այդ դիմանկարի մեջ մի ուրիշ տարր էլ կա, որ ինձ հիշեցնում է մերօրյա իրականությունը. մտավոր եւ հոգեւոր ինչքի աստիճանական իրացումը, փոխակերպումը նյութի, նյութական, շոշափելի արժեքի... Նյութի եւ նյութական պրագմատիզմի բռնատիրությունը:

-«Մայիսյան իրադարձությունները դարձել էին մարդկանց դասակարգելու եղանակ. ինչ-որ մեկին հանդիպելիս մենք մտքում հարց էինք տալիս մեզ, թե նա որ ճամբարից էր եղել։ Երկու ճամբարում էլ նույն անհանդուրժողականությունն էր, իրար ոչինչ չէին ներում»։ Դարձյալ ծանոթ պատկերներ են։

-Այո, իհարկե, գվելֆեր եւ գիբելիններ, մերօրյա «հեղափոխական» լեզվով՝ սեւեր եւ սպիտակներ... «Ասա՛ ում ես ընտրել, եւ ես կասեմ, թե ով ես դու» եւ այլն... Բայց 68 թվականի մայիսի հեղափոխության ժամանակ եւ դրանից հետո պայքարը պահպանողական մտածողության ջատագովների եւ գործող հասարակական կառույցները մերժող մտքի ավանգարդի միջեւ էր, որոնց շարքերում խոշոր եւ իսկապես անձնուրաց մտածողներ կային... Մինչդեռ այսօր մեզ համար պայքարը մեր պատմական հիշողությունը կրողների եւ հայրենիքի լինելությունը խաղադրույքի վերածած «կադաստրային» կատարածուների միջեւ է: Այդ առումով՝ 68-ի մայիսի բեւեռացումը եւ դրանից ծայր առնող անհանդուրժողականությունն ինձ համար շատ դժվար է համեմատել մեր երկրում առկա իրադրության հետ:

-Աշխարհի տարբեր ծայրերում ընթացող պատերազմները, եթե Եվրոպային շրջանցում են, նրանց չի հետաքրքրում։ Նույնիսկ սեփական երկրում տեղի ունեցող ահաբեկչական ակտերը հետագիծ չեն թողնում։ «Քաղաքակիրթ մարդիկ էինք, մեզ ավելի ու ավելի էին հուզում անձնական հիգիենան եւ մարմնի խնամքը»։ Կա՞ հանդիմանություն, թե՞ զուտ վավերագրում է հասարակական տրամադրությունները, անտարբերությունը։

-Դիպուկ է Ձեր դիտարկումը: Հեղինակի ընտրած մեթոդը վավերագրումն է: Պատահական չէ Աննի Էռնոյի՝ լուսանկարչական արվեստի նկատմամբ ունեցած մեծ հետաքրքրությունը: Բայց իր ընդգրկմամբ զարմացնող այս վավերագրումը չեզոք չէ, այն ունի որոշակի ուղղվածություն: Եվ հենց այստեղ է, որ բախվում են, ըստ իս, երկի երկու մեծ ծավալայնությունները. մի կողմից՝ Վերշինինի չեխովյան հարցադրումը. գուցե ցանկացած պայքար եւ մաքառում աննշան է եւ ծիծաղելի ժամանակի վիթխարի օվկիանոսում: Մյուս կողմից՝ իր որոշակի ժամանակում ապրող հեղինակ/հերոսուհու շատ շեշտադրված հասարակական-քաղաքական հայացքները, որոշակի մտայնությունները, որ երբեմն քարոզչություն են հիշեցնում, օրինակ, ֆեմինիզմի հարցում...

Ինչեւէ, ընթերցողի համար դրվագ առ դրվագ ամբողջանում է հեղինակի դիրքորոշումը մի շարք աշխարհաքաղաքական հակամարտությունների՝ ալժիրյան պատերազմի, Միացյալ Նահանգների ծրագրած՝ արաբական աշխարհի փլուզման ծրագրի վերաբերյալ. հիշեցնեմ, որ վեպը 2008-ին է գրվել, եւ Աննի Էռնոյի կողմից ամերիկյան «խաչակրաց արշավանքի» մերկացումը զարմացնում է իր խորաթափանցությամբ: Շատ որոշակի է նաեւ դիրքորոշումը մի շարք հասարակական հարցերում. ֆեմինիզմ, հիշողության սրբագրում, տեխնոկրատիա եւ մարդկայինի ապամոնտաժում... Այո, եվրոպական քաղաքակիրթ էգոիզմի եւ տրիբուններից շիթարձակող ժողովրդավարության թատրոնը շատ ճշմարտացի եւ անողոք է պատկերված: Եվ շատ դիպուկ է պատկերը. վայրագության դրսեւորումների նկատմամբ ցուցաբերած անտարբերությունն ու լուռ համաձայնությունն ուղեկցվում են սեփական մարմնի եւ առողջության նկատմամբ ունեցած ծայրագույն եւ հարաճուն ուշադրությամբ:

-«Իմ այդ փոխարինումը մեկ ուրիշով՝ այդքան սահուն եւ միանգամից, մինչեւ հոգու խորքը ցնցել էր ինձ»։ Հաստատ ծննդյան եւ իր հնարավոր մահվան արանքում ի՞նչն էր ապրեցնում՝ սե՞րը։

-Առանձնացնում եք մի նախադասություն, որ դարձյալ շատ խոր եւ տեւական տպավորություն է թողել ինձ վրա: Նրանք, ովքեր ծանոթ են Աննի Էռնոյի երկերին, գիտեն՝ որքան խորթ են նրա գրվածքին զգացմունքային զեղումները: Փոխարենը՝ ցնցում է ճշմարիտ հույզի զտանյութը, ցնցում է իր ճշգրտությամբ, ապրումի խորքով եւ ճշմարտությամբ, նույնիսկ երբ այն օտար եւ անհասկանալի է ընթերցողի համար: Այստեղ «փոխարինումը» վերաբերում է քաղցկեղով հիվանդ հեղինակին. կանգնած հավանական մահվան շեմին՝ վերջինս հանկարծ իմանում է թոռնուհու մոտալուտ ծննդյան մասին: Եվ նոր կյանքի այդ լուրն ընդունում է ոչ թե որպես փրկության հույս կամ խոստում, այլ՝ անսայթաք, սահուն մի փոխարինում, սահուն անցում: Խոսքը նույնիսկ սերունդների հերթափոխի մասին չէ, այլ՝ սահուն, անաղմուկ անցման մի գոյությունից մյուսին, մի կյանքից մյուսին եւ դրանց միջեւ բացվող գլխապտույտ դատարկության... անսայթաք փոխարինումների դաժանության. Աննի Էռնոն հաճախ է անդրադառնում ներապրումի մի շերտի, որ ընդունված է խեղդել կամ անտեսել:

-Իսկ սերը, այնուամենայնիվ...   

-Իսկ սերը... այո՛, հեղինակը մանրամասնում է ինքնակենսագրական այդ դրվագը. անբուժելի հիվանդությունից նրան փրկում է մի երիտասարդի սերը, որ հիշատակվում է՝ որպես «հրաշք»:

-«Ինչ-որ բան փրկել այն ժամանակից, որում չենք լինի այլեւս երբեք». գրքի վերջին տողերն են։

-Այո՛, գիրքն իր բնույթով՝ պրուստյան խնդիր է առաջ քաշում. հարություն տալ կորուսյալ ժամանակին, փրկել հիշողության թաղանթը մոռացության ամայացնող քամիներից: Դա պարզ է դառնում գրքի առաջին իսկ հատվածից, որ առաջին հայացքից չշաղկապված պատկերների մի շարք է. բեկորներ, որ հառնում են անձնական եւ հանրային հիշողության անձավից: Ընդհանրապես երկը հետեւողականորեն մերկացնում է ժամանակակից հասարակության այն բոլոր մեխանիզմները, որոնք հանգեցնում են հիշողության տարրալուծմանը անկնճիռ եւ անկշիռ պատկերների հորձանուտում, անցյալի սրբագրմանը: Սա վերաբերում է թե՛ անձնական, թե՛ հանրային, պատմական հիշողությանը. հեղինակը ցույց է տալիս՝ ինչ հեշտությամբ են մարդիկ մոռանում արյունահեղ ահաբեկչությունների մասին, ինչպես է ալժիրյան պատերազմի ճշմարիտ հիշողությանը փոխարինում դրա սրբագրված տարբերակը... Ինչպես է հիշողության խորխորատներին եւ ռելիեֆներին փոխարինում սահուն եւ փայլեցված մի չ-հիշողություն, որ, ըստ երեւույթին, ժամանակակից սրընթաց թեթեւության գի՞նն է: Հարցադրում, որին յուրովի անդրադարձել են գրեթե բոլոր խոշոր արվեստագետներն ու մտածողները՝ Պաստեռնակից մինչեւ Վահան Թոթովենց, Չինգիզ Այթմատով կամ Կունդերա: Իմ կարծիքով՝ սա երկի ամենակարեւոր եւ, ցավոք, արդիական հարցադրումներից է:

Արմինե Սարգսյան