Jeltoksan: «Тілді трансформациялауда музыканың күшіне сенемін»

Бексұлтан Бағытжан – jeltoksan лақап атымен өнер көрсететін қазақстандық жас әнші. Сахнаға алғаш шыққан сәтінен бастап саяси көзқарасын айқын көрсетіп жүрген өнерпаз Қаңтар оқиғасынан кейін Qonyratbay Fam және басқа да әртістермен қайғы, наразылық пен үмітке толы MEMO әнін жарыққа шығарды. Әртіс су тасқыны кезінде өзі туып-өскен Атырау қаласында еріктілер штабында болды, ал ондағы жағдайды көзбен көргеннен кейін инженерлікке оралып, музыкамен қатар алып жүруді шешті.

Власть әншімен саясатқа көзқарасы қалай өзгергені, жауапкершілік және музыка арқылы қазақ тілі мен кімдіктің қалай өзгеріп жатқаны туралы сөйлесті.

Саясат және оның музыкаға әсері туралы

Ақбота Узбекбай: 2019 жылы сіз GoViral фестивалінде сахнаға «Бәрін отырғыза алмайсың» деген жазуы бар киіммен шықтыңыз. Бұл саяси көзқарасыңызды көрсеткен кез болды. Әрі ол президент сайлауы, митингілер және саяси белсенділерді ұстау уақытына сай келді. Одан кейін Қаңтар оқиғасы болды.

Бексұлтан Бағытжан: Ең үлкен толқын Әсия Төлесова мен Бейбарыстың [Толымбековтың] ұсталуы болды. Осы нәрселер бір серпіліс берген сияқты. Сол кезде Назарбаев биліктен кетіп, Тоқаев келді. Ояну сияқты процесс болды. Саяси қудалауға жалғасты. Менде де іштей наразылық болды, соны білдірдім. Елдегі жағдай қазір де қатты өзгерген жоқ. Сәл алға жылжу бар да шығар, бірақ үкімет «халықтың көңілі тоқ емес, бірақ әлі жарылған жоқ» деп ойлаған сияқты.

Ақбота Узбекбай: Сіз Қаңтар кезінде шықтыңыз ғой, оған не түрткі болды?

Бексұлтан Бағытжан: 4 қаңтардан бесіне қараған түні шықтым. Бәрі аяқ астынан, түсініксіз жүріп жатты. Абыржыған адам көп болды. Олар наразылығын көрсеткісі келді, бірақ қиратып-жоямыз деген адам болмады.

Келесі күні адамдар әкімдікке барды. Соны қарадым, бірақ ондағы жағдай аса ұнамады, кім не істеп жатқаны түсініксіз болды. Қару қолданамыз дегеннен кейін сақтанып, шықпаймын деп шештім.

Әншінің жеке архивінен

Халық өліп жатқан кезде Тоқаевтың оларды террорист деп атағаны ұнамады. Бизнестің шығынын тез есептеп шығарды, ал әлі күнге дейін қаза болғандардың [толық] тізімін жарияламады. 

Мемлекеттің проблемасы – адам құнының жоқтығы. 

Егер шынымен әділ сайлау болған болса, билік үшін адамның құны болар еді, билік солардың өмірі үшін күресер еді.

Ольга Логинова: Сол кезде көргеніңіз музыкаңызға қалай әсер етті?

Бексұлтан Бағытжан: Өзіме қатты әсер берді, апатияға түстім. Ешқашан күн шықпайтындай көрінді. Сосын Közimdi Aşam деген ән жаздым. Ол маған терапия секілді әсер етті, ішімдегі нәрсенің бәрін осы ән арқылы шығардым. Шынымды айтсам, бәрін өзім үшін жазамын.

Ольга Логинова: Меніңше, бұл сізге ғана емес, барлығымызға бір терапия секілді болған сияқты. Әсіресе, MEMO деген әнді еске алсақ.

Бексұлтан Бағытжан: MEMO – түрлі әртістің басын қосқан бірлескен композиция. Әркімнің өз айтары болды. [Клип режиссері] Айтөре Жолдасқалидың, Qonyratbay Fam тобының, басқа да әртістердің айтары.

Бірде бұл ән жоқтау секілді дедім. Әйтсе де, MEMO көбіне жұбату сияқты – өзімізді, сондай жағдайда жүрген адамдарды жұбату. Өзімнің мәтінімде бәрі жақсы болатынын айтамын. Сондай да нәрсе болды, енді бұдан мықтырақ болып шығайық деген ойды жеткізгім келді. Жастарды жігерлі болуға, өзіне сенуге, елден кетпеуге шақырамын. 

«Мақсат Атырауды суға жіберіп алмау болды»

Ақбота Узбекбай: Атырауда туып-өстіңіз. Музыкалық карьераңызды Алматыда жалғастырып, кейін туған қалаңызға қайта көштіңіз. Мұндай шешім қабылдауға не себеп болды?

Бексұлтан Бағытжан: Негізі студиямыз Атырауда орналасқан. 2021-2022 жылдары Алматыда тұрып көрдім. Қыс мезгілі жай өтті, ешқандай концерт өткен жоқ. Маусым біткесін, Атырауға қайттым. Онда менің командам, ағам бар, өзіме өмір сүруге қолайлы, жайлы қала.

Ольга Логинова: Қазір Атыраудан еркін, жас музыканттар көптеп шығып жатыр. Оған қоса, қалада белгілі бір музыкалық әрі мәдени қауымдастық қалыптасып жатыр. Оған не себеп деп ойлайсыз?

Бексұлтан Бағытжан: Негізі Атыраудағы музыка мектебінің өзі жақсы, білікті мұғалімдер, музыкаға керекті инфрақұрылым бар. Бұрын онда рэп топтар болатын. Солай ұрпақтан-ұрпаққа жаңа толқын шығып келеді.

Ақбота Узбекбай: Атырауда музыканттарға жағдай жасалған ба?

Бексұлтан Бағытжан: Қалада кіші және орта музыкалық алаңдар, концерт залдар жоқ. Алматының да проблемасы сол дер едім.

Ақбота Узбекбай: Көктемде елге тағы да «тосыннан» су келді. Сол кезде Атырау облысына су жетті, бірақ облыс жалпы судан аман қалды. Бұл кезде қала тұрғындарының, еріктілердің белсенділігін айта кеткен дұрыс болар. Сіз де солардың қатарында болдыңыз. Су тасқыны көзінде не нәрсе көрдіңіз?

Бексұлтан Бағытжан: Құлсары суға кетеді деп ешкім ойлаған жоқ. Қаланы су басқаннан кейін ғана облыс қимылдай бастады. Құлсары халқы өте ызалы болғаны есімде. Халықтың да бір қысымы болды деп ойлаймын. Ол жерге барған кезде ашудан бәрін қырып-жойып жіберуге дайын болды.

Атырауды суға жіберіп алмау керек деген мақсат болды. Еріктілер жинап жатыр, кешкісін жиналыс болатынын естідім. Аудан әкімдері, мамандар жиналды. Ең бірінші көргенім – біздің мұндай жағдайларға дайын еместігіміз, әйтсе де, мұны талқылайтын кез емес еді. Сол жерде жүрген кезде мұны қандай да «абстракт жүйе» ретінде қабылдамайсың, бірнәрсе істеп, тырысып жүрген адамдарды көресің.

«Ренішімізді кейін айтамыз, қазір іспен айналысу керек» деген ой болды сол кезде. 

Суретті Алмас Қайсар түсірген, Атырау

[Еріктілер жайында] бір видео жарияладым, ресурстарымды пайдаланғым келді. Ол тарап кетті. Тағы бір байқағаным – мамандардың, яғни су мамандарының, гидротехнологтар, құрылысшылар мен жалпы инженерлердің жоқтығы. Не олар жоқ, не оларды ол маңнан көрмедік.

Сол кезде миымда бір өзгеріс болды. Кезінде құрылыс инженеріне оқыдым ғой. Бірақ ол салаға қатты барғым келмей, музыкамен айналысуды қаладым. Осы тасқын судан кейін бұл салада белгілі бір білімім бар, ал оны дамыту миссиямның бір бөлігі екенін түсіндім.

Солай мамыр айының ортасында тәжірибе жинап, дағдылана түсу үшін инженерияға оралдым.

Ольга Логинова: Нақты қандай жобалармен жұмыс істейсіз?

Бексұлтан Бағытжан: Жобалау, өнеркәсіп құрылысы. Суға қатысты нақты жоба жоқ. Бірақ архитектор Әсел Есжанова инженерлер, дизайнерлер мен архитекторлардан тұратын бастамашылар тобын құрды. Солармен бірігіп зерттеулер жүргіземіз. Су саласы, жаңа баспана салу, уақытша баспана салу, су ресурстарын пайдалану тәсілдері секілді жобалар. Әкімдікпен жұмыс істеп көреміз деп сенемін. Қазір байланыс керек сияқты.

Ақбота Узбекбай: Қазіргі күн тәртібіңіз қандай?

Бексұлтан Бағытжан: Қазір енді кешке дейін инженерлік жұмысыммен айналысып, кешке үйге барып, шайымды ішіп, кешкі сегізден он бірге дейін студияда жұмыс істеймін. Әр күнім шамамен солай өтеді. Демалыс күндері түстен кейінгі уақытым студияда өтеді.

Концерттерге дайындық кезде, кеш бойы дайындаламын, ал демалыс күндері күні бойы дайындық. Концерт күндері ештеңе істемеуге тырысамын.

Қазақ музыкасындағы жаңа толқын, шоу-бизнес пен цензура жайында

Ольга Логинова: Музыкаға қалай әуестендіңіз?

Бексұлтан Бағытжан: Негізі музыкаға бала кезімнен әуеспін. Ағам музыкамен айналысты, ал мен оған еліктеуге тырыстым, рэп жанрын көп тыңдадым. Бәрі содан басталды. Көкжиегім кеңейе бастаған кезде музыканың түрлі бағытына қызыға бастадым.

Мен үшін музыка терапия сияқты. Мұны кейінірек түсіне бастадым. Көп нәрсені айта алмаған екенмін. Қазір мұны түсініп, ішімдегіні бөлісе бастадым. Ол кезде іштегі эмоцияларды шығару керек екенін түсінбедім. Кейбір адамдарға бірнәрсе айтқың келеді, ал сені тыңдамайды, басқаларға айтқың келеді, бірақ қолыңнан келмейді. Сосын оны музыка арқылы, құралдар мен сөз арқылы шығара бастайсың, ол эмоцияңды шығаруға көмектеседі. «Осы нәрсені жеткізгім келеді» деген нәрсе жоқ, жай жаза бастаймын. 

Әншінің жеке архивінен

Терапия практикалары бар, менің жасап жүргенім де сол сияқты, мысалы, ақ қағазға ойына келгенді цензурасыз жазасың. Музыка да сол сияқты.

Ақбота Узбекбай: Сізді қазақ музыкасындағы жаңа толқын деп айтуға болады. Бұл жаңа толқынды не ерекшелендіреді деп ойлайсыз?

Бексұлтан Бағытжан: Ең алдымен, менің ойымша, шынайылық. Бір шаблондармен жүру емес, өзің қалай істегің келеді, солай істейсің. Себебі, жаңа толқынның шамамен 90 пайызында продюсер жоқ. Ақша құятын, жоспар жазып беретін, альбом шығаруың керек, саған құйған инвестицияны осынша уақытта ақтауың керек деп айтатын адам. Ондай адам жоқ. Сол үшін еркін қимылдай аламыз.

Бұл әртістің кезеңдеріне байланысты екен. Кейін олар әлдеқайда сындарлы әдіске ауысып бастайды.

Ольга Логинова: Ал сіз қазір қандай кезеңдесіз?

Бексұлтан Бағытжан: Мен қазір баланс ұстауға тырысып жүрмін. Еркіндікті қалдырып, бірақ сонымен қоса, өнерімді жоба ретінде қарап бастау керек деп санаймын. Бәрін еркін ағысқа жібере берсең, хаос болып кететін сияқты. Әртіс ретінде ән жазамын, кейін оған сыншы ретінде қараймын, одан кейін маркетолог ретінде баға беремін. Қазір менде осындай кезең.

Қазір qazaq indie лейблімен жұмыс істеймін. Олар маған концерт өткізуге көмектеседі. Ағаммен музыка бойынша жұмыс істеймін, бұны шығармашылық процесс деуге болады. Музыка мен сөзін жазамын да, ағама көрсетемін, ол бағасын береді. Дистрибьютер ретінде Ozen лейблімен жұмыс істеймін. Ал музыканы өзім жазам.

Ольга Логинова: Шоу-бизнесте цензура бар ма?

Бексұлтан Бағытжан: Ашық цензура жоқ деп ойлаймын. Біз көбіне еркін, тәуелсіз платформаларға барамыз. Фестивальдер – жеке бизнес. Тыңдалым көп болса, бізге шығады. Бізде еркін нарық қалыптасқан сияқты. Музыка шығарасың, тыңдарманың көп болса, бір жерді жалға алып, концерт өткізесің. Ешкім тосқауыл бола алмайды.

Ресейге қарасақ, ол жақта концерт өткізбеу көп болады. Жерлерді жалға ала алмайсың. Бізде ондай жоқ. Өзімді сондай протест әртіс деп айта алмаймын, бірақ ондай қысым сезбеппін. 

Ақбота Узбекбай: Сізді кімдер тыңдайды?

Бексұлтан Бағытжан: Жаңа нәрсеге ашық адамдар. Шаблондармен жүрмейтін адамдарды көремін. Кездескен кезде прогрессив ойлайтын адамдар болып шығады.

Жалпы, маған балаларға арналған жобалар ұнайды. Балалардың да әндерімді тыңдауын қалаймын. Он жылдан кейін олар ер жетеді. Соларға қарата жұмыс істеу керек деп ойлаймын, өйткені үлкендерге жаңа нәрсені түсіндіргің келсе де, қабылдағысы келмейді. Көбіне жасөспірімдер тыңдайды. Бастысы да сол секілді.

Қазір нарықты алып қарасақ, ең күшті уақыт дер едім. Нарық күшті музыка мен қызық әртістерге ашық. 

Өзіме қызық бір толқын пайда болды – қазақ мәдениетінің қайта өрлеуі, оянуы. 

Бұл халық тарапынан сұраныс бар екенін, адамдардың бұған дайын екенін көрсетеді. Сондықтан біз секілді әртістер сұраныста, бізге құлақ асады. Бірақ бастапқыда бұлай болмады, біз көп нәрсені күтпедік те. Музыка шығара бердік. Меніңше, дәл сондай ниетте бастау да керек сияқты, ал бәрі есеп болып кетсе, қызығушылығың да жоғалады.

Кімдік және тіл туралы

Ақбота Узбекбай: 5 шілде күні Üi küiı жобасында өнер көрсеттіңіз. Бұл қандай перформанс екенін айтып беріңізші. 

Бексұлтан Бағытжан: Жалпы «үй деген не?» деген сұраққа жауап іздейміз. Ол мемлекет, отбасы, не өз-өзіңе үй болу ма? Мені жалпы панамыз қай жерде деген сұрақ қызықтырады. Себебі біздің ел пана болу жағынан кішкене кері қалып жатқан сияқты: оны жасөспірімдер арасындағы суицид мәселесінен көруге болады деп санаймын, олар өзіне пана таба алмай жатыр. Пана деген не? Ол сені тыңдайтын, көре білетін, қабылдайтын, жылу бере алатын жер. Бізде отбасы мемлекеттің көрінісі сияқты. Кей дәстүрлерді ұстанамыз, бірақ оның ішіндегі маңызын жоғалтып алған сияқтымыз.

Ольга Логинова: Қазір «кімдік» деген тақырып бар ғой. Сіздің ойыңызша, қазақстандық кімдік әлі қалыптасып жатыр ма?

Бексұлтан Бағытжан: Иә, әлі қалыптасып жатыр деп ойлаймын. Мен үшін ұлттық құндылықтар кішкене талас тудырғанмен, адами құндылықтар ең маңызды сияқты. Мейірімге, махаббатқа көбірек сенемін.

Меніңше, «қазақстандық» деген ұғым дұрыс емес сияқты. Басқа ұлттарға жақсы сияқты көрінгенімен, ұзақ мерзімде қарасақ, онша емес. Өйткені қоғамға интеграция жасалуға мүмкіндік бермейді. Достарым бар, жартылай орыс, жартылай қазақ, орыс тілінде сөйлейді. Олар өзін қазақпын деп атай алмайды, өйткені біз қанмен ғана қазақ бола аласың деп шектеу қойып тастадық. Ол сталинистік көзқарас. Бұл азаматтықпен анықталуы керек. Қазақстанда тұрасың ба – қазақсың. Достарым өзін өз отанындағыдай сезіне алмайды.

Қазақтар ешқашан ештенеңі таңдамаған екен: империяға кіргенімізде бізбен ешкім санаспады, социалистік қоғамда өмір сүруді де өзіміз таңдамадық, КСРО-дан шығу да өзіміздің таңдау болмады, жай ғана Кеңес одағы тарағаннан кейін ең соңғы болып шықтық. Өмір-бақи солай болып жатыр. Қазақ содан шығуы керек сияқты, ең құрығанда, идеологияны, қай бағытта өмір сүретінімзізді өз бетімізше таңдауымыз керек. 

Суретті Данияр Мүсіров түсірген

Ақбота Узбекбай: Ал қазақстандық кімдіктің қалыптасуында музыканың рөлі қандай деп ойлайсыз?

Бексұлтан Бағытжан: Тілді трансформациялауда музыканың күшіне сенемін. Жаңа толқынның өте танымал әртістері бар: Moldanazar, Darkhan Juzz, Мирас Жүгінісов, Sadraddin. Молданазар, Садраддин, Мирас секілді өте танымал әртістердің еңбегі ерен деп есептеймін. 2010-2011 жылдарды еске алыңызшы, қазақша өлең тыңдау деген сені автоматты түрде онша дамымаған адам қатарына қосатын. Ұят болатын. Ал қазір қазақша ән тыңдау сәнге айналды.

Тіл деген әлемге деген көзқарасты беретін нәрсе. Тіл үйрену арқылы сенің мінезің де өзгереді, басқаша сөйлей бастайсың. 

Кімдікті қалыптастыру тілді дамытудан басталады. Басқа тілде сөйлеп, қазақ мәдениетін жасау деген мүмкін емес дүние сияқты, меніңше.

Бұл жерде демократия мәселесі де туындайды: тек қазақша білгенде сенде қандай мүмкіндіктерің болады? Тек орысша білгенде қандай мүмкіндіктерің болады? Айырмашылығы бар ғой? Егер ол нәрсе тең болса, ештеңе демес едім. Тек қазақша біліп инженерияда жүре алмайсың, мысалы. Ал тек орысша біліп жүре алуың мүмкін.

Ольга Логинова: Шығармашылығыңызға дәстүрлі аспаптарды көп қосасыз. Оларды қалай пайдаланып бастадыңыз, аранжировкамен қалай жұмыс істейсіз?

Бексұлтан Бағытжан: Бұл маған бұрыннан ұнайды. Steppe Sons тобымен таныстықтан соң, олардың аспаптарды жақсы білетініне таңғалдым. Олар музыканың ескі форматта қалғанын қаламайды. Олардың мақсаты – аспаптардың музейде қалып қалмауы, оның көмегімен жаңа музыка құрастыру. Олармен болашақта да жұмыс істейміз деп ойлаймын. Домбыра мен қобыздан артық басқа нәрсе қатты әсер ете алмайды. Өзім тыңдаған кезде, басқаша сезімдерге бөленемін. Қобыздың дауысы даланың дауысы сияқты.

Ақбота Узбекбай: Сіз өзіңізге jeltoksan деген лақап ат таңдадыңыз. Оны еркіндік деп алсақ болады. Сол еркіндікке жету жолында қандай қиындықтарға тап болдыңыз?

Бексұлтан Бағытжан: Әлі де күресіп келемін десем болады. Бірақ музыкамның әрдайым еркін болып қалғанын қалаймын, жазғым келген кезде ғана жазатын. Сондықтан басқа да табыс көзі болғаны дұрыс шығар.

Кейде бәрі қиындай түскенде «бұл кімге керек өзі?» деген ойлар болады. Мен Атыраудан шыққан қарапайым жігітпін, ортам шығармашыл болған жоқ. Достарымның арасында бір шаблон, кейде бір қысым бар, «не істеп жүрсің өзі?» деген секілді сұрақтардың болуы.

Бірақ жалпы алсақ, өзіме сеніп, музыкамен айналыса бергеніме ризамын. Дәл сол сәтте көп нәрсені ұқпайсың, кейін ғана түсінесің. Бастысы, дұрыс нәрсе жасап жатқаныңа, мәдениетті дамытуға үлес қосып жатқаныңа сену.