Հայերից պատուհասված, բայց կյանքը նրանց նվիրված Անտոնիո Գուռիարանը

Իսպանացի լրագրող, գրող Խոսե Անտոնիո Գուռիարանը երեւի այդպես էլ ոչինչ չէր իմանա Հայաստանի մասին, չէր դառնա հայ ժողովրդի բարեկամն ու Հայկական հարցի պաշտպանը, եթե 1980 թվականի դեկտեմբերի 29-ին չորոշեր կնոջը հրավիրել կինոթատրոն:

Այդ օրը Հայաստանի ազատագրության հայ գաղտնի բանակը (ՀԱՀԳԲ-ASALA) Մադրիդի Գրան Վիա փողոցի շվեյցարական Swissair եւ ամերիկյան Trans World Airlines գրասենյակների մոտ երկու ռումբ պայթեցրեց՝ Ալեք Ենիգոմշյանի եւ Սյուզի Մահսերեջյանի ազատությանը հասնելու համար: Այդ պայթյունների հետեւանքով 5 մարդ վիրավորվեց, այդ թվում՝ Գուռիարանը:

Մեդիամաքսը գրողի, 1982 թվականին լույս տեսած նրա «Ռումբը» գրքի ու պայթյունի մասին խոսել է ՀԱԳԲ նախկին մարտիկ Ալեք Ենիգմոշյանի, գրող, գրականագետ Կարո Վարդանյանի եւ գրքի թարգմանիչ Շուշան Սիրույանի հետ:

Ռումբը գտավ Իսպանիայի հայտնի լրագրողներից մեկին

«Եթե ողջ մնամ, կփորձեմ հասնել TWA-ի եւ Swissair-ի գրասենյակների պայթյունների հեղինակներին: Դա դիալեկտիկական առճակատում կլինի զինյալ պայքարը պաշտպանողների եւ խաղաղասեր անձի միջեւ:

Այդ գիշեր, ճակատագրի բերումով, ես ռումբի հետ հանդիպման գնացի: Ինչ-որ բան կար իմ հապճեպ քայլերի մեջ... Առաջին պայթյունը... «Կոլիսեումի» դիմացի հեռախոսը չի աշխատում... Ինքնաբերաբար գնում եմ դեպի հեռախոսախցիկը... Ռումբն ինձ է սպասում»:

ՀԱՀԳԲ-ի հերթական գործողության արդյունքում, 1980-ին Ժնեւում Ալեք Ենիգոմշյանի պատրաստած պայթուցիկը ժամանակից շուտ պայթեց, որի արդյունքում վերջինս ծանր վիրավորվեց: Ենիգոմշյանն ու Սյուզի Մահսերեջյանը ձերբակալվեցին՝ մեղադրվելով անօրինական պայթուցիկ սարք պահելու համար:

«Ալեքը Գաղտնի բանակի առաջին ձերբակալվածն էր: Նրան ու Սյուզիին դատապարտեցին, իսկ ՀԱՀԳԲ-ն սկսեց հարվածել Շվեյցարիային ու այլ երկրներում շվեյցարական ընկերություններին, որպեսզի վերջիններս ազատ արձակվեն»,-պատմում է Կարո Վարդանյանը:

Դեկտեմբերի 29-ին Մադրիդի պայթյուններից րոպեներ անց «Ասոշիեյթեդ պրես» գործակալությունը զանգ է ստանում. պատասխանատվությունը ստանձնել էր «Հոկտեմբերի 3» խմբավորումը: Այս անունը ՀԱՀԳԲ-ի կողմից ընտրվել էր, որովհետեւ հենց հոկտեմբերի 3-ին էր Ալեքի ձեռքին պայթել պայթուցիկը:

«Այդ օրերին թերթերից տեղեկանում եմ, որ «իմ ահաբեկչությունը» հայերն են կատարել: Երբ ապաքինվեմ՝ զանգահարելու եմ այդ գործակալությանը՝ 29-ի գիշերը զանգահարողի մասին հարցնելու համար...»:

Գուռիարանի տանջանքները, տասնյակ վիրահատությունները, մահվան դեմ կռիվը տեւում են շաբաթներ: Նրա մասին գրում են աշխարհի բոլոր թերթերը, մեծ աղմուկ է բարձրանում Հայաստանի, Ցեղասպանության ու զինված պայքարի մասին: Հայտնի լրագրողի ու խմբագրի առողջության մասին հետաքրքրվում են բոլորը՝ Իսպանիայի պաշտոնատար անձանցից մինչեւ թագավոր: Ինքը, փորձառու լրագրող լինելով, ոչինչ չգիտեր հայերի մասին։

«Եղբայրս Հայկական հարցի մասին Փարիզից երեք գիրք ուղարկեց: «Պուեբլո»-ի գործընկերներս դիմեցին Մադրիդում Թուրքիայի եւ ԽՍՀՄ-ի դեսպանություններին՝ պատմական ու արդիական նյութեր ստանալու համար: Կարդում եմ «Մուսա լեռան 40 օրը», խմբագրությունում պատճենահանել են պատմական եւ արդի Հայաստանի, ՀԱՀԳԲ-ի եւ հայկական ծագում ունեցող այլ խմբավորումների կատարած գործողությունների մասին նյութեր»:

Բացառիկ մարդու նվիրումը հայերին

«Գուռիարանը ՀԱՀԳԲ-ի իրականացրած գործողության զոհն է, բայց դրա արդյունքում մեր դատի մասին աշխարհով մեկ սկսեցին խոսել: Իհարկե, Գաղտնի բանակի բուն նպատակը Հայաստանի ազատագրումն էր, որն այդպես էլ երազանք մնաց, բայց գործողության արդյունքում Խոսե Անտոնիո Գուռիարանի նման բարեկամ ձեռք բերեցինք»,- նշում է Կարո Վարդանյանը:

Ալեք Ենիգոմշյանը վիրավորվելուց հետո որոշ ժամանակ անցկացրել է Ժնեւի հիվանդանոցի բանտային բաժանմունքում ու Մադրիդի պայթյունների մասին իմացել հենց այնտեղ:

«Իմ հաղորդակցման միջոցները սահմանափակ էին եւ ռադիոյի լուրերով էի միայն լսել դրա մասին: Հասկանում էի, որ դա ճնշում է Շվեյցարիայի վրա, որպեսզի ինձ ազատ արձակեն: Գիտակցաբար եմ եղել այդ պայքարի մեջ, ինձ համար կարեւոր է, որ բիրտ ուժի օգտագործումը լինի նպատակային եւ ուղղված թշնամուն: Ես բարոյապես ընդունելի չեմ համարում հարցի հետ ընդհանրապես կապ չունեցող մարդկանց վնասվելը: Թիրախային զոհերի նկատմամբ խղճի հարց չեմ տեսնում, բայց անմեղ զոհերի պարագայում լրիվ այլ է:

Իմ դատավարության ժամանակ էլ, Գուռիարանի հետ հանդիպման ժամանակ էլ ես ասել եմ, որ չեմ զղջում ինձ հաշմանդամության հասցրած իմ ընտրության համար: 45 տարի է անցել, անկեղծությամբ եմ ասում, երբեք չի եղել, որ ասեմ՝ ինչ հիմարություն եմ արել»,-վերհիշում է Ենիգոմշյանը:

Նրա հետ կապվածություն ողջ ընթացքում ունեցել է հենց ինքը՝ Գուռիարանը: Նրանք երկուսն էլ պայթյունի զոհն էին, երկուսն էլ հաշմանդամություն էին ձեռք բերել ու պայքարում էին ապրելու համար:

«Ահաբեկիչների ճակատագիրն իրենց զոհերի ճակատագրից շատ չի տարբերվում: ՀԱՀԳԲ-ի անդամ Արա Ենիգոմշյանը Ժնեւի հիվանդանոցում է եւ նա էլ ինձ նման զգացել է գոմա-2-ի արյունալի համը, վիրահատարանները, ներարկումները, վախը: Միայնությունն էլ առկա է: Նրանն ավելի խորն ու անանցանելի է: Ալեքը կուրացավ ռումբը պատրաստելիս...»:

«Ես մեծագույն հարգանք եմ զգում իր նկատմամբ, որովհետեւ բացառիկ մեծահոգի ու վեհանձն, արդարամիտ, արժանապատիվ  եւ հումանիստ մարդ էր: Չնայած իր կյանքն ամբողջությամբ փոխած, իրեն ցմահ հաշմանդամ դարձրած սարսափելի պատահարին, քեն կամ ատելություն չէր առաջացել նրա մոտ»,-նշում է Ենիգոմշյանը:

Կարո Վարդանյանն էլ ասում է, որ Գուռիարանն «աստվածային պարգեւ» էր հայ ժողովրդին, որը մենք չկարողացանք գնահատել:

«Գուռիարանի տեսակը բացատրություն չունի: Հիմա մեր երկրում այսպիսի ատելության մթնոլորտում նույնիսկ հայը հային թշնամացել է, իսկ նա խեղանդամ էր դարձել, ողջ կյանքը գլխի վայր էր շուռ եկել, ոչ միայն ներում է իր հետ այդպես վարվողներին, այլ նաեւ բարեկամանում, դառնում հայ ժողովրդի ամենանվիրյալ պաշտպանն ամբողջ աշխարհում»,- բացատրում է նա:

Ծանոթություն Հայաստանի պատմությանն ու ՀԱՀԳԲ-ին

«Ինքս ինձ հարց եմ տալիս՝ ինչո՞ւ եմ ուզում բացել այդ կծիկը: Որովհետեւ նրանց զո՞հն եմ դարձել, թե՞ գրական դրդումներից ելնելով իմ գիրքը լրացնելու նպատակով, թե՞ հոգեբանական խորը մղումներով ցանկանում եմ ռումբը տեղադրողներին հանդիպել»:  

Գուռիարանը սկսում է տեղեկություն հավաքել հայերի ու Հայաստանի մասին, փորձել հասկանալ, թե ինչու է ստեղծվել ՀԱՀԳԲ-ն ու տարբեր երկրներում իրականացնում է պայթյուններ:

«Հայերը մենակ են մնացել: Վաթսուն տարի առաջ զոհվել է մեկ ու կես միլիոն հայ... Այդքան շատ ժամանակ չի անցել, որ մոռացության ենթարկվի այս իրողությունը»:

Գուռիարանը կապեր է հաստատում հայաշատ երկրներում իր գործընկերների հետ, նամակներ է գրում հայկական թերթերին, կոչ անում ՀԱՀԳԲ-ին հանդիպում կազմակերպել իր հետ: Ստանում է բազմաթիվ նամակներ, որոնք հայերը գրում էին աշխարհի տարբեր երկրներից:

«Հայերը թակեցին արեւմտյան հզոր երկրների դռները, որոնք ականջ չդրեցին, Ազգերի լիգան ոչինչ չարեց: Այդ ընթացքում՝ Արեւմտյան Հայաստանն անհետանում էր, իսկ Արեւելյան Հայաստանի մի փոքր մասը հուսահատ ընկնում էր Խորհրդային Միության շահախնդիր տիրապետության տակ»:

Գտնում է դեպի ՀԱՀԳԲ տանող ճանապարհը

Ի վերջո Գուռիարանն ստանում է երկար սպասված զանգը. ՀԱՀԳԲ-ում պատրաստ էին հանդիպել իր հետ:

«Ասաց, «անունս Արամ է»:  Իսկ եթե կատա՞կ է: Արամը տարածված անուն է հայերի մեջ... Ըստ նրա առոգանության՝ հարավամերիկացի է: Անունս Արամ է: Հիմա հիշում եմ՝ դա Վիլյամ Սարոյանի մի պատմվածքի վերնագիր է... »:

Բազմաթիվ ճնշումներից հետո Շվեյցարիան արդեն բաց էր թողել Ենիգոմշյանին ու Մահսերեջյանին՝ արտահանձնելով Լիբանան: ՀԱՀԳԲ-ի ղեկավարների ջանքերի շնորհիվ Ենիգոմշյանին օդանավակայանից տարել էին իրենց ճամբար:

«Բեյրութ տեղափոխվելուց հետո հետաքրքրվում էի նրանով, բայց լիարժեք տեղեկություն չունեի: Հետո, երբ ինքը բավական ապաքինվեց ու կարող էր տեղաշարժվել, մենք իմացանք, որ ուզում է հանդիպել Գաղտնի բանակի մարտիկների հետ ու գտնել, այսպես ասած աղբյուրը, որի պատճառով իր հետ այդքան բան էր տեղի ունեցել:

Իմացել էինք, որ Գուռիարանը կապ է հաստատել Ֆրանսիայում Գաղտնի բանակի համակիրների հետ, հայտնել, որ ցանկանում է գալ Բեյրութ, մենք էլ միանգամից համաձայնեցինք»,-պատմում է Ենիգոմշյանը:

Վերջապես կատարվում է Գուռիարանի ցանկությունն ու լուսանկարիչ Կարլոս Բոշի հետ մեկնում է Բեյրութ: Լինում է Բուրջ Համուդում, այցելում Անթիլիաս, հանդիպում Գարեգին Բ կաթողիկոսին: «Ինձ համար շատ կարեւոր էր հանդիպումը, հոգեկան կապ էի զգում: Ինքն իմ հանդեպ ոչինչ չէր արել, իսկ ես մեղավորության զգացում ունեի, որովհետեւ թեեւ առանց իմացության, բայց իմ պատճառով տեղադրված ռումբի հետեւանքով նրա ողջ կյանքն էր փոխվել: Չնայած դրան, ես խոսելու ժամանակ ազատ էի, պարզապես պատասխանատվության զգացում ունեի:

Հիշում եմ մեր հանդիպումը: Եկել էր լուսանկարչի հետ, նույն սենյակում ես ու Մոնթե Մելքոնյանն էինք (երկուսս էլ արդեն բացահայտված էինք) եւ, իմ հիշելով, եւս մեկ մարտիկ՝ դեմքը փակ:

Մեր զրույցը բավական երկար տեւեց: Գուռիարանն Իսպանիայից է, որտեղ քաղաքացիական դաժան պատերազմ էր եղել, կար բասկերի խնդիրը: Միգուցե սա էր նաեւ պատճառը, որ ինքն էությամբ խաղաղասեր էր: Ենթադրում եմ, որ բիրտ ուժի կիրառումն անձամբ զգալով՝ կոչ էր անում խաղաղ ճանապարհով հասնել հարցերի լուծմանը»,- հիշում է Ենիգոմշյանը:

Դեպի ՀԱՀԳԲ-ի ռազմակայան

Ինչպես գրողն է նկարագրում, իրեն ու լուսանկարչին աչքերը փակ են տանում ՀԱՀԳԲ-ի ռազմակայան:

Կարո Վարդանյանն ասում է, որ գրքում նկարագրված մարտիկները, ովքեր ներկայանում են որպես ռումբը տեղադրողներ, նման քայլի գնացել են ԱՍԱԼԱ-ի ընդհանուր որոշման արդյունքում.

«Բանակում տեսնում էին, թե ինչպիսի մեծ ցանկություն ու մղում ունի Գուռիարանը հանդիպելու նրանց, ովքեր կատարել են գործողությունը: Կարծում եմ, որ պարզապես այդ երեք հոգուն խնդրել են խոստովանել, որ իրենք են եղել հեղինակը, իսկ վերջիններս համաձայնել են»:

Բոլորովին այլ կարծիք ունի Ալեք Ենիգոմշյանը: Նա համոզված է, որ դա Գուռիարանի գեղարվեստական լուծումն է.

«Գրքում նա Արամ, Անահիտ եւ Վահե անուններով կերպարները լրիվ գեղարվեստորեն է ներկայացնում: Վստահ եմ, որ բանակում նրան այդպիսի մարդկանց չեն ներկայացրել: Ինքը մինչեւ վերջ էլ փնտրում էր նրան, ով իրականում տեղադրել էր պայթուցիկը: Երբ Բեյրութում մենք նույն սենյակում էինք, նա Մոնթեին հարցրեց. «Դո՞ւ ես տեղադրել պայթուցիկը», չնայած իրականում Մոնթեն ոչ մի կապ չուներ այդ գործողության հետ:

Երբ 2007-ին եկավ Հայաստան, հանդիպեց նաեւ Գաղտնի բանակի ու համակիրների մի փոքր խմբի հետ: Նրա մոտ այդ փնտրտուքը դեռ կար, ներկաների մեջ էլ ման էր գալիս այդ մեկին: Դա նորմալ է, քանի որ իր կյանքն ամբողջությամբ փոխած պատասխանատուին ուզում էր ճանաչել: Ցավալի է, որովհետեւ այդ չլուծված խնդիրն իր մեջ մնացել էր ամբողջ կյանքում»:

Ո՞վ էր իրականում տեղադրել ռումբը

Այս հարցի բացահայտումն արել է Կարո Վարդանյանը: Երկար ժամանակ ուսումնասիրելով Գաղտնի բանակը, մտերիմ լինելով նախկին մարտիկների հետ՝ նա չէր կարող պատկերացնել, որ կշփվի ու գիրք կգրի հերթական չբացահայտված ՀԱՀԳԲ-ականի հետ:

«Պայթյուններ Թուրքիայում, եւ ոչ միայն...» գիրքը փաստագրական վեպ է, հերոսն իրական է: Հենց նա է այն մարդը, որին ողջ կյանքում փնտրել է Գուռիարանը:

«Մինչեւ վերջ Գուռիարանը եւ ողջ մամուլը կարծել են, որ ռումբը տեղադրված է եղել այն հեռախոսախցիկի մեջ, որում գտնվել է լրագրողը: Բայց իմ հերոսը պատմեց, որ դա այդպես չէ: Ռումբը տեղադրված է եղել Swissair-ի շենքի մոտ: Հզոր պայթուցիկի ալիքը վնասել է խցիկն ու դրանում գտնվող Գուռիարանին»,- պատմածը վերհիշում է Վարդանյանը:

Ռումբը տեղադրողն ապրել է Բեյրութում, օդաչու էր ու, լինելով ՀԱՀԳԲ-ի գաղտնի անդամ, իր մասնագիտությունն օգտագործում էր տարբեր երկրներում, այդ թվում եւ Թուրքիայում, պայթյուններ իրականացնելու համար:

Կարո Վարդանյանի հերոսը խոստովանել է, որ 2008-ին ինքը հանդիպել է Գուռիարանին: Հալեպում տեղի ունեցած դասախոսության ժամանակ այլ երկրում ու այլ անունով ապրող նախկին օդաչուն ռիսկի է դիմել եւ գնացել հանդիպմանը, վերջում մոտեցել ու զրուցել Գուռիարանի հետ:

«Շատ էի ուզում տեսնել նրան: Ինքը չիմացավ, որ ես ով եմ, բայց ես նրա այդ նպատակը իրականացրի: Հարցրի, թե որեւէ դառնություն պահե՞լ է հայերի պատճառով հաշմվելուց հետո: Ինձ թեթեւ կզգայի, եթե նա մեզ մեղադրեր: Բայց նա ասաց, որ իր տառապանքը չնչին բան է հայ ժողովրդի կրած տանջանքների համեմատ: Ես անհավատ մարդ եմ, բայց այդ մարդու բերանով կարծես Քրիստոսն էր խոսում»:

Այցը Հայաստան

«Ռումբը» գրքի հայերեն թարգմանության հեղինակ Շուշան Սիրույանը ծնվել է Բուենոս Այրեսում: Առաջին անգամ հանդիպել է Խոսե Անտոնիո Գուռիարանի հետ եղել է, երբ վերջինս Արգենտինայի հայկական համայնքին ներկայացնում էր իր գիրքը: Սիրույանի պապը՝ Աշոտ Արծրունին, լույս է ընծայել Հայոց պատմությանը նվիրված աշխատություն, որից Գուռիարանն օգտվել է իր գիրքը գրելու ժամանակ: Եղբայրը՝ Արմեն Սիրույանը, այդ հանդիպման ժամանակ էլ կապ է հաստատել գրողի հետ:

«Դեռ այդ ժամանակներից միտք առաջացավ գիրքը թարգմանել հայերեն: Երբ դարձա ԵՊՀ ուսանող, սկսեցի թարգմանել, բայց աշխատանքս կիսատ թողեցի, որովհետեւ սկսվեց 1988-ի Շարժումն ու ամեն ինչ խառնվեց»,- հիշում է Շուշանը:

Տարիներ անց Իսպանիայում հաստատվելուց հետո Արմեն Սիրույանը վերականգնում է կապը Գուռիարանի հետ ու նրան հրավիրում է Հայաստան: 2007 թվականին նա կնոջ հետ մեր երկրում անցկացրեց 15 օր:

«Գուռիարանին զարմացնում էր, որ հայերը չեն կարողանում պահել ունեցածը, չեն իմանում՝ ինչ անել իրենց նվաճումների հետ: Շատ հետաքրքիր հարց տվեց մեզ, ասաց՝ պատկերացնենք, թե Արեւմտյան Հայաստանը վերամիավորվում է այսօրվա Հայաստանի հետ, արդյո՞ք հայերը կվերադառնան ու կվերաբնակեցնեն իրենց պապերի տները: Ու մենք չիմացանք՝ ինչ պատասխան տալ: Գուռիարանն ասաց, որ մենք պետք է ու պարտավոր եք պահել մեր ունեցած Հայաստանը եւ ամեն ինչ անենք այն հզորացնելու համար»:

Ալեք Ենիգոմշյանն այսպես է հիշում հանդիպումը Գուռիարանի հետ.

«Շատ մտերմիկ զրույցներ ունեցանք, ասաց, որ նոր գիրք է գրում Հայաստանի մասին, իր տպավորություններից խոսեց: Պատմեց, որ գնացել է Եռաբլուր՝ Մոնթեի շիրիմին»։

«Ռումբը» վերջապես թարգմանվում է հայերեն

Շուշան Սիրույանի մոտ «Ռումբը» թարգմանելու գաղափարը կրկին վերադառնում է Գուռիարանի հետ հանդիպումից հետո: Պատմաբան Գեւորգ Յազըճյանի հետ սկսում են աշխատել հայերեն տարբերակի վրա:

«Մոտ 1,5 տարի աշխատում էի: Գեւորգի հետ բազմաթիվ ուսումնասիրություններ ենք արել ու ծանոթագրություններ ավելացրել, որպեսզի հայ ընթերցողի համար ամեն ինչ պարզ լինի: Հայերեն գրքում տեղ գտան նաեւ Հայաստան կատարած այցից լուսանկարներ, ծանոթագրություններ»:

«Ռումբը» գրքի հայերեն տարբերակի վերջնական աշխատանքներին ներգրավվում է նաեւ Արմեն Սիրույանը, եւ Բարսելոնայի «ՍԻՐԱՐ» հրատարակչությունում այն լույս է տեսնում 3000 տպաքանակով:  

Հայերն այդպես էլ արժանին չմատուցեցին Գուռիարանին

Ցավոք, բայց Խոսե Անտոնիո Գուռիարանը հայերի կողմից այդքան էլ ճանաչված ու նաեւ գնահատված չէ: Տուժելով հայերի կողմից՝ նա դարձավ հայերի պաշտպանը, բայց այդպես էլ չարժանացավ նրանց գնահատանքին:

Կարո Վարդանյանն ասում է, որ «Հայաստանում չգիտեն Գուռիարանի մասին եւ սա մեր օրերի անարդարություններից մեկն է»:

«Առավել ցայտուն զգացվում է հիմա, երբ այս ողբերգության միջով ենք անցնում ու տեսնում, որ աշխարհում լրիվ մենակ ենք: Գուռիարանին չգնահատելու պատճառով է նաեւ, որ մենք չունենք այլ նմանօրինակ բարեկամներ ու որպես ժողովուրդ մեզ լքված ենք զգում», - ավելացնում է նա:

Որպես վերջաբան

Ծանր հաշմանդամություն ձեռք բերելով՝ Գուռիարանը ոչ միայն քայլում էր, այլ երկրից երկիր էր գնում, դասախոսություններ կարդում Հայաստանի մասին, ակտիվ լրագրողական գործունեություն ծավալում, գրքեր գրում հայերի մասին: Ապրեց 80 տարի ու 2019-ին կնքեց մահկանացուն:

Ավարտենք Գուռիարանի «Ռումբը» գրքից մեջբերումով.

«Դժվար է հայկական ահաբեկչական խմբերին դատապարտել: Նրանք հուսահատ մարդիկ են, որոնք իրենց ներքին ողբերգությունն արտահայտելու այլ ճանապարհ չեն տեսնում բացի ահաբեկչությունից... Երբեք չեմ ընդունի, որ մարդկային առումով կամ արդյունավետության տեսակետից ահաբեկչությունն արդարացուցիչ տարբերակ է: Բայց հասկանում եմ: Գիտե՞ս, որ հաճախ ինքս ինձ հարց եմ տալիս, թե ես ի՞նչ կանեի հայ լինելու դեպքում, եթե իմ նախնիներին ոչնչացրած լինեին եւ ստիպված լինեի իմ հայրենիքից հեռու ապրել: Ճիշտն ասած՝ պատասխանը չեմ գտնում: Ոչ, ռումբեր չէի տեղադրի, հուսով եմ՝ ոչ...»:

Գոհար Նալբանդյան

Խոսե Անտոնիո Գուռիարանի, Կարլոս Բոշի ու Հովհաննես Ստեփանյանի կողմից արված լուսանկարները տրամադրել է Շուշան Սիրույանը։