Әсел Аушакимова, режиссер: «"Велошах" фильмі – Қазақстан қоғамындағы бәріне таныс мәміле туралы»
Women make docs бастамасының негізін қалаушы Кристина Михайлова режиссер Әсел Аушакимовамен және актриса Салтанат Наурызбен «Велошах» фильмі туралы сөйлесті. 2024 жылы Tribeca Film Festival-де «Велошах» Гран-приге ие болды. Қазақстандағы премьерасы Алматыда Qyzqaras Film Festival аясында өтті. Бұл «Қазақстанның авторлық киносы – әйелдер киносы» сериясындағы алғашқы сұхбат.
Кристина Михайлова: «Велошах» фильмі Қазақстан киносында сирек кездесетін кейіпкерді экранға шығарды. Мемлекеттік телеарнада жұмыс істейтін жас журналист Дина күн сайын бірінен бірі аумайтын «патриоттық» бағыттағы репортаждар жасап, «Жаңа Қазақстан» туралы баяндайды. Журналист ретінде өзінің ішкі дүниесіне үңіле алады, жұмысы мен жеке пікірінің арасын бөліп қойған. Сіңлісі белсенді ретінде рұқсат берілмеген шеруге шығып, полиция бөлімшесінде түскенде, Дина мәселені кәсіби байланыстары арқылы шешуге тырысады. Бұл жағдайды сарказммен қабылдайды.
Дина өмірге жеңіл қарайтын еді, еш ойланып жатпастан оператор әріптесімен жыныстық қатынасқа түсе салады, тәні жұмыста болса да, жаны одан алыс, ал табысы бір басына жетіп жатыр. Сөйтіп жүргенде «Сарыарқа» кинотеатрының артындағы скверде феминистердің кезекті митингі кезінде полицияның озбырлығы салдарынан Динаның сіңлісі қайтыс болды. Ашық финал кейіпкердің өзіне тән ирония тілінде өрбиді және белгілі бір жайлылық пен абсурд деңгейінде шекарасын белгілеп алған орташа қазақстандық конформизмді көрсетеді. Әсел, сенің киноң кімге арналған?
Әсел Аушакимова: Жергілікті кинотеатрлар Қазақстанда көрермен блогерлер жарнамалайтын ойсыз комедияларды ғана көреді деп ойлайды. Халықта таңдау аз, прокатшылар бәрін шешіп қойған. «Велошах» әлі жалпы прокатқа шыққан жоқ, бірақ мен оны жалпы көпшілікке арналған фильм деп есептеймін. Авторлық киноның өз жанкүйерлері бар деген көзқарасқа қарсымын, мен азғантай топқа арналған фильмдер түсірмеймін. Мен үшін «Велошах» – Қазақстан қоғамындағы бәріне таныс мәміле туралы. Тек мен мәміле тақырыбын мейлінше жеңіл формада көтергім келді.
Салтанат Наурыз: Әсел үлкен дүние жасағанын әлі өзі де түсініп үлгерген жоқ-ау деймін. (Күледі) «Велошахтың» оқиғасы жергілікті болғанмен, бүкіл әлемге түсінікті. Нью-Йоркте фильмді үлкен экранда көргенде, кейде біз мүлдем мән бермейтін тұста даналық төбе көрсететінін түсіндім. Бір қарағанда, Әсел сияқты қатардағы селф-мейд әйел өзі ойлап тапқан нәрсені түсірген сияқты. Ал шын мәнінде «Велошах» – үлкен дүние. Былыққан қоғамда өмір сүргіңіз келмей ме, ультра оңшылдармен келісімге бармайсыз ба, Трамптың сайлауда жеңіске жеткенін қаламайсыз ба, ендеше құры қарап отырмаңыз, әрекет етіңіз. Фильмнің мазмұны осыған саяды. Мен бір кішкентай адаммын демеңіз, жоқ дегенде өзіңіз сияқты адамдармен жиналып, бар екеніңізді көрсетіңіз. «Масқара, әлемде не болып жатыр» деумен ғана шектелмеңіз.
Актриса әрі «Велошах» фильмінің басты кейіпкері ретінде продюсерлік жұмыстың мәнін мүлдем жаңа қырынан таныдым. Продюсерлік жұмыс деген аудиторияға фильмді түсіндіру, дұрыс жеткізе білу. Өкінішке қарай, Қазақстандағы продюсеріміз тіпті премьераға да келген жоқ. Qyzqaras фестивалінің алдында жеке өзім үлкен жұмыс атқардым, бір айға жуық уақыт бойы әр адамға жеке хабарлама жазып, көрсетілімге шақырдым. Фильмнің не туралы екенін және неге мұны көру керегін түсіндірдім. Арамызда диалог орнаттық, бұл көрерменге алдын ала пікір қалыптастыруға көмектесті. Әйтпесе, көрермен фильмге біреудің ыңғайымен ен таға салады. «Не туралы екенін түсінген жоқпыз, әйтеуір әйелдердің киносы» дей салуы мүмкін.
Әсел Аушакимова: Бізді фем-кино және квир-кино деп те қарастырды. Фем-кино дегенге келісемін және қуанамын да. Ал үйреншікті квир-кино көремін деп келгендер болса, көңілінен шықпауы мүмкін. Дина – квир тұлға емес. ЛГБТК кинофестивальдері бізден скринер сұрағанда, басты кейіпкер квир және жыныстық қатынас көп деп ойлайтын шығар. Өкінішке қарай, ондай емес... (Күледі)
Салтанат Наурыз: Менің кейіпкерім Дина арғы бетте де емес, бергі бетте де емес. Либерал деуге болады, бірақ аса ондай да емес. Фильммен жұмысты енді бастаған кезде осы жағынан біраз қиынға соқты. Бірақ сахнадағы серігімнің, яғни квир тұлға рөлін сомдаған сіңлінің еркіндігін көргенде, әрине, одан да бір нәрсені қабылдауға мәжбүр болдым. Өзімді зерттеу өте қызық болды. Дина сіңлісін ренжітіп алғысы келмейтін, сол үшін оған оғаш сұрақ қоймайтын, өміріне аса қызығушылық танытпайтын. Мұның бәрі «квир-кино» аясына сыймайды, бәрі әлдеқайда күрделі.
Кристина Михайлова: Барлығын жеңілдету, жікке бөлу және түсініксіз нәрселерге деген бейсаналы қорқынышты жеңуге көмектесу үшін лейблдар қажет. Мұны қошемет ретінде қабылдауды ұсынамын, өйткені Қазақстанда басқа квир-кино, басқа фем-кино шығып жатқан жоқ қой. Біздегі бәрін «бірінші» деуді ұнатпаймын, әйтсе де, барды бар деу керек.
Ғалия Байжанованың «Велошах» туралы рецензиясын талқыға салсақ деймін. Онда автор «квир-, фем-кино, Америкада марапатталған» феноменін зерттейді: Tribeca қазылар алқасын баурап алған не болды? Бәлкім, қазақстандық абсурдқа деген қарабайыр қызығу шығар. Бізге бұл қалыпты болып көрінеді, өйткені одан зорын көрдік, ал оларға бұл жаңалық болуы мүмкін. «Велошах» туралы Батыста жарияланған кейбір рецензияларда авторлар біздің абсурдты жақсы көретін Әділхан Ержановты да айтыпты. Дегенмен, Ержановтың фильмінде барлығы ойдан шығарылған Қаратас ауылында өрбиді, күйіп тұрған әлеуметтік мәселені зілді мысқылмен жеткізеді, ал Әсел болған жағдайды құжаттап, кемсітуге ұшыраған азаматтардың мүддесіне назар аударады. Режиссерлердің салмақ категориясы әртүрлі екенін ескерсек, бұл өзінше қызық.
Қазақстандағы киносын саласына тән батыстың берген бағасын құнсыздандыру мен астыртын қабылдамауды қоя тұрып, «салмақ категориясы» жайында ой бөлісейікші. Неге режиссер ер адам болса, оған өткір әлеуметтік тақырыптарды көтеруге, оны сатиралық тұрғыдан айтуға рұқсат та, әйел режиссерлер мұндай жағдайда «өз салмақ категориясынан» тыс қабылданады, қалай ойлайсыз? Ірі тақырыптар та үлкен бюджет сияқты, әрқашан ер адамдарға беріледі.
Әсел Аушакимова: Бұл киносыншылардың ішкі мизогиниясы. Олар мұны түсінбейді деп ойлаймын. Қоғамда да мизогиния, сексизм бар, бірақ әсіресе біздің индустрияда қатты сезіледі.
Салтанат Наурыз: Индустрияда ер адамдар көп, оған мойынсұнамыз. Әңгіме тұжырым жасау, астарлай сөйлеу мен қай тұрғыда көрсету туралы емес, харассмент пен зорлық-зомбылық туралы. Актриса ретінде мұндайды өз басымнан өткердім, тіпті аты-жөндерін де айта аламын. Әйтсе де, барлығы бірдей харассер деп айта алмаймыз және біз жалғыз да емеспіз. Бірақ, бұл мәселеде үнсіз қалуға да болмайды. Индустрияда жүрген әйелдер бар білгенін бір-біріне айтуы керек, барлығы хабардар және дайын болғаны абзал. Жас актрисаға беделді мэтрлер «қырындағанда», олар өзін кінәлап, «бұлай қарайтындай мен не істедім?» деп ойламауы керек. Жоқ, қыздар, мәселе сендерде емес. Осындай нәрсені істеген адам кінәлі, үнсіз келісу арқылы оларға осындай мүмкіндік беріп отырған айналасындағылар да кінәлі.
Әсел Аушакимова: Біріншіден, Қазақстанда репутация институты мүлдем жұмыс істемейді. Оғаш қылық көрсеткендермен «қол алыспау» деген ұғым жоқ. Екіншіден, біз кәсіби сала мен достықты бөле-жармаймыз. Әлдекіммен жұмыс істеу үшін дос болуың керек болса, онсыз жұмыс істей алмайсың. Осындай мәселелерді ашық айтсақ, мүмкін, бір нәрсе өзгерер.
Кристина Михайлова: Сіз қандай түбегейлі өзгерістерді ұсынар едіңіз?
Салтанат Наурыз: Күтпеген мысал, десе де. Амировкаға (Алматыдағы ЛГБТК кеңістігі – ред.) барғанда, ішке кірмес бұрын өзімізді қалай ұстау керегін айтты. Он минуттай жаңбырдың астында не істеуге болатынын, не істеуге болмайтынын тыңдап тұрдық. Алдымен күзетші әйел қауіпсіз кеңістікке кіріп жатқанымызды, бәрі жақсы болсын десек, басқаларға да жақсы қарым-қатынаста болуымыз керегін айтты. Бұл өте қарапайым, бірақ егер біздің индустриямызда осындай тәртіпті енгізе алсақ, көп нәрсеге қатысты оң өзгеріс болар еді.
Кристина Михайлова: Келісемін, бірақ бұл нормативтік-құқықтық актілер түрінде тиімді жұмыс істейтініне сенімді емеспін. Күн сайын заң бұзылып жатқанына куә боламыз. Сондықтан мен басқа институционал формалар туралы ойлаймын.
Мысалы, «Велошах» – Франциямен бірлесіп жасалған ко-продукция жобасы. Қазақстан жағынан мемлекеттің қаржысы жұмсалған жоқ. Билікпен қарым-қатынасты анықтайтындықтан, мұны айту маңызды. Батыстағы серіктестермен жұмыс істегенде, империя нарративі басым болары сөзсіз. Саналы түрде ме, жоқ па, әйтеуір бар. Қазақстаннан қаржылай көмек алмағаннан кейін фильмнің құқығы мен пайданы иемдену де жоқ болады, сондықтан тәуелсіз режиссерлер әділетсіз ко-продукция шарттарына бейімделуге мәжбүр.
Біз институционалдық тұрғыда бірігіп, құқығымызды көп болып қорғауымыз керек. Бұл Women make docs аясындағы жұмысымдағы негізгі бағыттардың бірі. Қазақстан фильммейкерлерінің құқықтары туралы ғана емес, Орталық Азия өңірі туралы айтып отырмын. Ко-продукция дегенде бәріміздің де жағдайымыз ұқсас. Батыстағы серіктестер Орталық Азия киносын экзотикаға айналдырғысы келеді, ал кейбір жергілікті авторлар мұндай практиканы қолдайды. Мизогиния жағдайы секілді, мұндай процесс болып жатқанын түсінбеуі де мүмкін.
Ко-продюсермен жұмыс тәжірибеңіз туралы айтып беріңізші. «Батыс қорларына сатылып, бәрін солардың айтуымен жасадық», «батыс құндылықтарын насихаттау», «грант алғыштар» деген сияқты көптеген күлкілі көзқарас бар. Шын мәнінде бұл қалай жұмыс істейді?
Әсел Аушакимова: Осы жобаға төрт жылдай қаржы іздедім. Әртүрлі қорға өтінім бердім, кино нарығына шықтым. Кинонарық жылы қарсы алды, «лесбиандарды көбірек қосу керек» деп ешкім айтқан жоқ. Ко-продюсерді тапқан кезде, жұмыс барысында ешқандай идеологиялық қысым болған жоқ.
Мен үшін ко-продукция – цензураны және Қазақстандағы мемлекеттік идеологияны айналып өту тәсілі. Ко-продукция шылқыған ақша деген де қате түсінік, өйткені еуропалық қорларда грантқа қатысты нақты шектеу бар. ҰКҚМО (Ұлттық киноны қолдау мемлекеттік орталығы) беретін қаражаттан әлдеқайда аз. «Велошахтан» әлі бір тиын да алған жоқпын, өйткені шарт солай болды. Мен мұны in-kind investment деп атаймын. Прокаттан кейін қаламақы алуға келісім бердім, маған бірдеңе тие ме, жоқ па, белгісіз. Егер прокат болса, одан түсетін табыстан үлесімді аламын. Ал болмаса, көк тиын да алмаймын. Бәрінен маңыздысы фильм түсіру болғандықтан, осындай шартқа келістім.
Кристина Михайлова: Демек, фильм түсіруге мүмкіндік болуы үшін ғана жұмыс істеуге дайын болдың ба? Бұған қашанға дейін шыдай аласың?
Әсел Аушакимова: Білмеймін, келесі жобам да осылай түсірілуі мүмкін.
Салтанат Наурыз: Неге?
Әсел Аушакимова: Сен маған да төлейтіндей ақша тауып көр!
Салтанат Наурыз: Иә, «Велошах» жобасына қаржы іздегенде, бәріне келісуге дайын едің. Себебі фильмді түсіру маңызды болды. Бірақ қазір сенің деңгейің мүлдем басқа ғой, Tribeca-ның бас жүлдесін жеңіп алдың!
Әсел Аушакимова: Мен ешқашан ақша табуға қарсы емеспін. (Күледі)
Салтанат Наурыз: Жоқ, мен өз көзқарасыңды табандап қорғай білу туралы айтып отырмын. Француз ко-продюсер туралы көзқарасымды қоса кетейін. Мен бас продюсер Антуанмен жеке жұмыс істеген жоқпын. Нью-Йорктегі Tribeca премьерасында кездестік. Сырттай бәрі де сыпайы, тілекші болып көрінді. Аз-кем тілдесіп сұрақ қойғанымда, берген жауабынан маған абориген ретінде қарайтындай сезіндім. «Мен сіздің жеріңізге келген ақ адаммын» дегендей болды. «Excuse me, мен абориген емеспін және бәрін сезіп тұрмын» дедім іштей. Қайталап айтайын, әңгіме сезім жайында, эмоциялық интеллект деңгейінде. Дәл осылай деген тұжырым жоқ.
Бұл арада «ақ адам менен артық біледі» деп иіле кетпеу маңызды деп ойлаймын. Ішкі тегеурініміз мықты болуы керек және қажет кезінде табанды түрде бас тарта алу қажет. Өзім білемін, менің қалыптасқан көзқарасым мен жинаған тәжірибем бар, кәсіби маманмын дей білу керек. Өйткені кейде отарлық қатынас өзіміздің солқылдақтығымыздан болады. Іштей бәрін бақылап отыру қажет.
Әсел Аушакимова: Сенің ұстанымыңды түсінемін, бірақ не істей алатының мен не қалайтыныңды да салыстыра білу керек.
Кристина Михайлова: 2019 жылы Астанада өткен «Еуразия» кинофестивалінің питчингінде көрген Әсел есіме түсіп отыр. Бұл сенің кәсіби жолыңның бастауы еді, солай ма?
Әсел Аушакимова: Ол менің алғашқы питчингім болды. Кино мектебін бітірген жыл. Өтініш беріп едім, жолым болды. Сол кезде айналамда не болып жатқанын түсінбейтін халде едім. Өзімді бөтен сезіндім. Арада бес жыл өтті. Міне, Qyzqaras аясында Қазақстанда менің фильмімнің премьерасы. Мұндағы көңіл ауаны мүлдем бөлек. Баса-көктеу жоқ, еркін, бейресми формат. Бәрі ойдағыдай болды.
Салтанат Наурыз: Qyzqaras-тың тағы бір жақсы жағы, патриархал атмосфера, ақсақалдарға табыну дегендей ештеңе болған жоқ. Ешқандай «аға» жоқ, жастар өте көп болды. Әріптес ер адамдар көрсетілімге келген жоқ. Бастапқыда олар бізді сыйламайды деп ойладым. Ал артынан келмегені қандай жақсы болған деген ойға келдім.
Кристина Михайлова: Әріптес ер адамдар дегенде көз алдыңа кімдер келеді? Атын атап, түсін түстеу мүмкіндігін қалт жібермейік. Оқырманға арналған тізім жасайық. Алдымен әйел режиссерлерден бастайық.
Салтанат Наурыз: Qyzqaras фестивалінде болғандардың барлығы: Айжан Қасымбек, Малика Мұхамеджан, Әсел Аушакимова, Шарипа Оразбаева, Кристина Михайлова, Жаннат Алшанова, Венера Қайыржанова, Шұғыла Сержан және питчингке қатысқан жас қыздар.
Кристина Михайлова: Керемет, рахмет, енді ер адамдарды айтайық. Біздің буыннан, құрдастарымыздан кім бар?
Әсел Аушакимова: Олар көп! Жастардан Дархан Төлегенов, Диас Бертіс, Айсұлтан Сейіт, Айтөре Жолдасқали, тағы кім…
Кристина Михайлова: Әне, «көп» емес екен. (Күледі)
Әсел Аушакимова: Жоқ, шынында да көп. Ер адамдар әлдеқайда көп!
Салтанат Наурыз: Алдияр Байракимов бар. Болды!
Әсел Аушакимова: Мәселе тек санының көптігінде емес, ресурстарды бөлуде. Ер адамдар бюджетті, соның ішінде мемлекеттік қаржыны көбірек алады, соның ішінде әйелдер туралы фильмдерге де алады. Ал әйелдер өзі туралы фильм түсіре алмай ма? Мысалы, биыл мен әйел туралы фильмнің питчингіне өтініш бердім, сценарийде аздап отбасындағы зорлық туралы болды. Менің жобам бірінші іріктеуден өткен жоқ. Ал Диас Бертістің отбасындағы зорлық пен әйел туралы фильмі еш проблемасыз өтті.
Кристина Михайлова: Жақын арада жағдайдың өзгеретініне сенесіздер ме, кино мен жалпы Қазақстан туралы айтсақ?
Әсел Аушакимова: Гомофобия күшейіп келе жатқанын сеземін, жағдай қиындап бара жатыр. Былтырдан бері киноны қаржыландыру үшін тақырыптар тізімін бекіту туралы айтылды, мұндай тізім бұрын-соңды болмаған. Бұл ашық идеологиялық қысым.
Салтанат Наурыз: Мемлекетке қатысты регресс сезімі жоқ, бірақ қандай да бір транзит сезімі бар, мұның соңы неге әкеп соғары белгісіз. Кинематографистеріміз бюджет іздегенде ауқымдырақ ойлап, мемлекеттік қаржыландыру «қақпанынан» шығып, жеке қорлармен, бизнес құрылыммен, меценаттармен жұмыс істесе деймін. Егер Қазақстанның ішінде болса. Ал сыртқы жағдайға келсек, ко-продукцияның қажеттілігін көріп отырмын. Өз адамымызды іздеп, өзімізге инвестиция салып, санамызды дамытып, көзқарасымызды қалыптастыруымыз керек. Ақша берді екен деп табына кететін, «беймәлім бір жерден» келген, ештеңе білмейтін «отар біреу емеспіз». Ішкі тірегіміз мықты болуы керек, бұған тек өзімізбен жұмыс істегенде ғана қол жеткізе аламыз.